Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα
1. Η Χρυσή παράδοση των πατέρων
Όσο πιο αναγνωρισμένος σε γνώση ήταν κάποιος στα αρχαία χρόνια του Χριστιανισμού τόσο περισσότερο αγαπούσε και υπερασπιζόταν την ελπίδα ότι οι μεταθανάτιες τιμωρίες θα έχουν τέλος ---Johann Christoph Doerderlin ( Γερμανός θεολόγος και ιστορικός 1829-1888 )
Η ιδέα σχετικά με την τελική σωτηρία και αποκατάσταση των πάντων δεν είναι καθόλου καινούργια στην ιστορία του Χριστιανισμού. Πέρα από τις συχνές αναφορές που στολίζουν τις σελίδες της Αγίας Γραφής (ιδιαίτερα τις επιστολές του Απ. Παύλου), η μεγάλη αυτή ελπίδα πιστεύθηκε και κυρήχθηκε από νέφος μαρτύρων κατά τη διάρκεια των 20 περίπου αιώνων της Χριστιανικής θρησκείας.
Παρόλο το σκοτάδι που έφεραν στην ανθρωπότητα οι αρνητικές πτυχές του Χριστιανισμού, συνέχισε να φέγγει έστω και αμυδρά το φώς της παγκόσμιας αποκατάστασης μέσα απο τη διδασκαλία ορισμένων Ελλήνων Πατέρων της εκκλησίας οι οποίοι ιδιαίτερα κατά τα πρώτα πεντακόσια χρόνια διαφύλαξαν το μεγάλο όραμα του ουνιβερσαλισμού. Το όραμα αυτό επέζησε και διδάχθηκε κατά τη διάρκεια των θλιβερών αιώνων του Μεσαίωνα κυρίως υπό τη μορφή εσωτερισμού από διάφορους Χριστιανούς μύστες τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, καθώς και από διάφορες «αιρετικές» ομάδες Χριστιανών που διώκωνταν από την εκάστοτε κρατική εκκλησία.
Κατά τη διάρκεια των πρώτων πέντε αιώνων του Χριστιανισμού, ακόμα και οι πολέμιοι της διδασκαλίας αυτής παραδέχονταν ότι η πλειοψηφία των Χριστιανών πίστευαν στην τελική σωτηρία όλων των ανθρώπων. Η ιδέα της Αποκατάστασης έχει λανθασμένα χαρακτηρισθεί ως καινοτομία που μετέφερε στην εκκλησία ο «αιρετικός» Ωριγένης, αλλά οι ικανότεροι ιστορικοί τονίζουν ακριβώς το αντίθετο: «Η πίστη στην ακατάσχετη δυνατότητα βελτίωσης όλων των λογικών όντων, και στην περιορισμένη διάρκεια της μεταθανάτιας τιμωρίας ήταν τόσο διαδεδομένη στην Δύση, και ανάμεσα στους πολέμιους του Ωριγένη που την καθιστά ως εντελώς ανεξάρτητη από το θεολογικό του σύστημα» (1)
O ιστορικός Henry Oxenham προσθέτει: «Το δόγμα ότι η κόλαση δε θα έχει τέλος δεν το πίστευαν καθόλου ορισμένοι από τους αγιότερους και σοφότερους πατέρες της εκκλησίας, και δεν διδασκόταν ως κύριο άρθρο πίστεως ακόμα και από όσους το πίστευαν» (2)
Ένας άλλος ιστορικός, ο Pfaff έγραψε: «η τελική αποκατάσταση των απολεσθέντων αμαρτωλών ήταν μία άποψη την οποία ασπάζονταν πολλοί Ιουδαίοι Ραββίνοι καθώς και ορισμένοι από τους πατέρες» (3).
Ο ιστορικός Dietelmaier: «Ο Ουνιβερσαλισμός κατα τη διάρκεια του 4ου αιώνα είχε απλώσει τις ρίζες του βαθειά, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή και είχε πάρα πολλούς υποστηρικτές» (4)
Και ο Reuss: «Η διδασκαλία της γενικής Αποκατάστασης όλων των λογικών δημιουργημάτων έχει υποστηριχθεί από πάρα πολλούς μεγάλους διανοούμενους/θεολόγους της αρχαίας εκκλησίας καθώς και της νεώτερης» (5)
Ο Gary Amilault συνοψίζει τη δημοτικότητα της «Αποκατάστασης» στους πέντε πρώτους αιώνες της Χριστιανοσύνης ως εξής: «Πριν τον 5ο αιώνα του Αυγουστίνου, η πλειοψηφία των Χριστιανών, συμπεριλαμβανομένης και της ηγεσίας, πίστευε στην σωτηρία όλων των ανθρώπων ( Αποκατάσταση ) μέσω του Ιησού Χριστού. Ο Μέγας Βασίλειος ( 329-379 μ.Χ ) στο έργο του De Asceticis έγραψε ότι οι περισσότεροι Χριστιανοί της εποχής του ‘λένε ότι οι τιμωρία όσων τιμωρούνται θα έχει τέλος’. Ο Ιερώνυμος (342-420) επίσης έγραψε ‘γνωρίζω ότι οι περισσότεροι που διαβάζουν την ιστορία της Νινεβέχ και του βασιληά της συμπεραίνουν ότι τελικά θα συγχωρεθούν ο Διάβολος και όλα τα λογικά δημιουργήματα..."
"...Ο Αυγουστίνος ο οποίος έπαιξε ίσως τον μεγαλύτερο ρόλο στην επικράτηση του δόγματος ότι η κόλαση δε θα έχει τέλος, παραδέχθηκε και ο ίδιος ότι την εποχή του ‘υπάρχουν πολλοί μα πάρα πολλοί ( imo quam plurimi, το οποίο μεταφράζεται ως ‘η πλειοψηφία’ ) που χωρίς να αρνούνται τις Γραφές δεν πιστεύουν ότι τα βασανιστήρια θα είναι χωρίς τέλος’ (Enchiria, ad Laurent. c.29). Φανταστείτε, τον μεγαλύτερο υποστηρικτή του δόγματος της ατελεύτητης κόλασης να παραδέχεται μέσα από τα ίδια του τα γραπτά ότι ακόμα και στον 5ο αιώνα οι περισσότεροι Χριστιανοί δεν πίστευαν στο δόγμα αυτό και μάλιστα χωρίς να αρνούνται τις Γραφές..." (6)
Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι στα πρώτα χρόνια της Χριστιανοσύνης, όταν άρχισαν να διαμορφώνονται θεολογικές σχολές, η ιδέα της Αποκατάστασης ήταν η πιό διαδεδομένη "εσχατολογική" αντίληψη. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, από τις έξι θεολογικές σχολές που άνθισαν στην αρχαία εκκλησία, οι τέσσερεις από αυτές δίδασκαν την Αποκατάσταση, η μία δίδασκε την τελική εξαφάνιση ( ανυπαρξία ) των ασεβών και μονάχα μία, αυτή των Αφρικανών/Λατίνων πατέρων δίδασκε ότι οι ασεβείς θα βασανίζονται για πάντα στην κόλαση.
Το ότι από τον έκτο αιώνα και μετά ( κατόπιν Αυτοκρατορικής διαταγής... ) επικράτησε και επίσημα η δαιμονική εικόνα ενός θεού που απορρίπτει τα πλασματά του για πάντα, δεν αναιρεί το γεγονός ότι η πλειοψηφία των πρώτων Χριστιανών πραγματικά πίστευε ότι μία μέρα στο τέλος των αιώνων ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι.
Όσο απίστευτο και να φαίνεται αυτό, καθώς στις μέρες μας δεν διδάσκεται η ελπίδα της Αποκατάστασης, οι πνευματικότεροι των μεταποστολικών πατέρων της εκκλησίας πίστευαν ότι ο Θεός της αγάπης δεν δύναται να απορρίψει κάποιον για πάντα και ότι οι λεγόμενες τιμωρίες Του έχουν καθαρά παιδαγωγικό/εξαγνιστικό χαρακτήρα - σε αντίθεση με εκείνους τους μικρόκαρδους πατέρες που εισήγαγαν την σατανική ιδέα ενός εκδικητικού και οργισμένου θεού ο οποίος τιμωρεί και βασανίζει τα δημιουργήματά του χωρίς νόημα και χωρίς σκοπό παρά μόνο για την ικανοποίηση του πληγωμένου εγωισμού του.
Τα αποσπάσματα από γραπτά των πατέρων καθώς και από άλλες ιστορικές πηγές που παραθέτω στις επόμενες ενότητες αποτελούν απλά την κορυφή του παγόβουνου. Την ευκολία με την οποία τα βρήκα την οφείλω κυρίως στη σκληρή δουλειά ορισμένων Δυτικών θεολόγων/ιστορικών του 19ου αιώνα όπως ο Hanson, ο Thayer, ο Beecher καθώς και ο προγενέστερός τους Hosea Ballou. Οι Χριστιανοί αυτοί μιμήθηκαν τον αρχαίο πατέρα της εκκλησίας, τον Πανταίο της Αλεξάνδρειας γνωστό ως «Σικελιανή μέλισσα» και με τη συστηματική έρευνα αποκόμισαν μία πραγματικά πλούσια συγκομιδή με απσπάσματα της διδασκαλίας πολλών πατέρων σχετικά με την Αποκατάσταση.
Ίσως οι απόψεις των μεγαλόκαρδων πατέρων της Ορθοδοξίας να μην συγκινήσουν τους έλληνες που έχουν πέσει θύματα της Δυτικής θεολογίας ( Καθολικοί, Ευαγγελικοί, Πεντηκοστιανοί, κλπ ) καθώς έχουν προγραμματιστεί να ερευνάνε «τας γραφάς» φορώντας τα δογματικά γυαλιά των εκκλησιών όπου ανήκουν μη βλέποντας έτσι «το φως της δόξας του Θεού στο πρόσωπο του Χριστού».
Δυστυχώς οι περισσότεροι από αυτούς δεν μελετάνε την εκκλησιαστική ιστορία και δεν ενδιαφέρονται να μάθουν για τις πνευματικές ρίζες των δογμάτων τους. Εάν διάβάζαν ιστορία θα μάθαιναν για τον μεγάλο αριθμό σπουδαίων Δυτικών θεολόγων που τόλμησαν να εξετάσουν, να διακρίνουν και να εκβάλλουν το ακάθαρτο πνεύμα του Αυγουστινιασμού από τη θρησκευτική τους σκέψη. Θα μάθαιναν επίσης ότι αμέτρητοι Χριστιανοί από όλα τα δόγματα και ομολογίες της Χριστιανοσύνης ανά τους αιώνες ασπάσθηκαν την αλήθεια του χαρμόσυνου οράματος του ευαγγελίου ότι όλα τα πλάσματα του Θεού μια μέρα θα συμφιλιωθούν με Αυτόν που τα δημιούργησε.
Για τους μη-Ορθόδοξους Έλληνες Χριστιανούς άλλωστε παραθέτω σε άλλη σειρά άρθρων τις κυριότερες Βιβλικές περικοπές σχετικά με τη σωτηρία των πάντων (βλέπε σειρά 5 άρθρων: Ο Σωτήρας όλων των ανθρώπων ).
Στους δε Έλληνες Ορθόδοξους Χριστιανούς εύχομαι να δροσιστούν πνευματικά από τον πλούτο που κρύβει η «ανώτερη» Ορθόδοξη παράδοση και να μάθουν να ξεχωρίζουν το σιτάρι από τα άχυρα όσον αφορά την πίστη τους. Εύχομαι να ανακαλύψουν ότι κάτω από την επιφάνεια των εξωτερικών τύπων λατρείας και δόγματος της Ορθόδοξης θρησκείας πάντα παραμένει ζωντανή η μεγάλη ελπίδα του Χριστιανικού ευαγγελίου.
Η πραγματική δύναμη της Ορθοδοξίας βρίσκεται στην οικουμενικότητα που χαρακτηρίζει τα γραπτά των ικανότερων θεολόγων της. Το μόνο αντίδοτο στο δηλητήριο της ελπιδο-κτόνου Δυτικής θεολογίας είναι η κεντρική αλήθεια του Χριστιανικού ευαγγελίου ότι «ο Θεός αγάπη εστί».
Η σταδιακή δογματοποίηση της Χριστιανικής εμπειρίας σε «σύμβολα πίστεως» δεν συμπεριέλαβε τους πρώτους τουλάχιστον αιώνες τις διάφορες απόψεις που κυκλοφορούσαν σχετικά με το θέμα της τελικής μεταθανάτιας κατάστασης των μη-Χριστιανών. Η ιδέα της ασταμάτητης και άπειρης τιμωρίας των «κακών» ανθρώπων σε υποχθόνιους χώρους βασανιστηρίων όπως ο Άδης ήταν βαθύτατα διαδεδομένη στα "εθνικά" θρησκευτικά συστήματα. Το ίδιο συνέβαινε και στο Ιουδαικό σύστημα, το οποίο είχε υιοθετήσει τις ιδέες αυτές τόσο από την Βαβυλωνία κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας όσο και από την Αίγυπτο.
Η διδασκαλία της Παλαιάς Διαθήκης σχετικά με τις Θεϊκές τιμωρίες και αμοιβές περιοριζόταν στην επίγεια ζωή των ανθρώπων. Ο Μωσαικός Νόμος με τις τιμωρίες και αμοιβές δεν είχε τίποτα να κάνει με τη μεταθανάτια κατάσταση των ανθρώπων: «Η Αιγυπτιακή θρησκεία, αναφορικά με τον άνθρωπο, ήταν ένα σύστημα που απέδιδε ευθύνη στις πράξεις βασιζόμενο σε μεταθανάτιες τιμωρίες και αμοιβές. Ο δε Νόμος του Μωησή, είχε να κάνει με αμοιβές και τιμωρίες σε αυτήν τη ζωή»(7).
Οι δε φευγαλέες αναφορές (π.χ Ψαλμοί, Προφήτες) στην ανάσταση των νεκρών και στη μεταθανάτια σωτηρία όλων των ανθρώπων ήταν κυρίως έμμεσες και «εν σπέρματι».
Μετά την έλευση του Χριστού, ο Απόστολος Παύλος αντιλήφθηκε ότι η μεγάλη ελπίδα της σωτηρίας τόσο για τους πιστούς όσο και για τούς υπόλοιπους ανθρώπους φανερώθηκε "διαμέσου τής επιφάνειας του Σωτήρα μας Ιησού Χριστού, ο οποίος, αφενός μεν κατάργησε τον θάνατο, αφετέρου δε έφερε σε φως τη ζωή και την αφθαρσία διαμέσου τού ευαγγελίου".
Από την άλλη μεριά οι πρώτοι Χριστιανοί έφεραν μαζί τους στην εκκλησία ποικίλες δοξασίες και μύθους από τα θρησκευτικά συστήματα όπου πρώτα ανήκαν, τόσο τα Ιουδαϊκά όσο και τα "εθνικά". Όπως ήταν φυσικό, μία από τις δοξασίες αυτές ήταν και η ιδέα της οριστικής και αμετάκλητης απόρριψης των «μη εκλεκτών» σε διάφορα υποχθόνια μέρη βασανισμού γεμάτα από τέρατα, φρικτούς δαίμονες και άλλα δημιουργήματα της άρρωστης ανθρώπινης φαντασίας.
Παρόλα αυτά οι πρώτοι Χριστιανοί συνέχισαν να κηρρύτουν ότι «εις θεος και πατηρ πάντων, ο επι πάντων και δια πάντων και εν πασιν» και «ευλογητος ο θεος και πατηρ του κυρίου ημων Ιησου Χριστου, ο πατηρ των οικτιρμων και θεος πάσης παρακλήσεως» (Β ΚΟΡΙΝΘ 1: 3).
Οι πρώτοι αυτοί Χριστιανοί δεν έδειξαν να ενοχλούνται απο την αντίφαση Θεός Αγάπης-Θεός Οργής. Οι πρώτοι Χριστιανοί ηγέτες ενδιαφέρονταν περισσότερο για την πρακτική πλευρά τέτοιων αντιφατικών διδασκαλιών όσον αφορά τον έλεγχο συμπεριφοράς των πιστών. Έτσι, οι προειδοποιήσεις των Χριστιανών ηγετών για την "επερχόμενη τιμωρία" των αμαρτωλών κάπως επισκίαζαν τις παράλληλες διαβεβαιώσεις τους για την αστείρευτη αγάπη και αγαθό χαρακτήρα του Θεού ως εγγύηση για την τελική αποκατάσταση των πάντων.
Όταν όμως άρχισαν να επικρατούν οι ειδωλολατρικές αντιλήψεις και οι Ιουδαϊκοί μύθοι περί της μεταθανάτιας τιμωρίας των ασεβών ως ασταμάτητα βασανιστήρια από έναν εκδικητικό θεό, τότε εκδηλώθηκε πιο δυναμικά ως αντίδοτο η διδασκαλία της Παγκόσμιας σωτηρίας, κυρίως από τους μορφωμένους Χριστιανούς της Αλεξάνδρειας (2ος, 3ος & 4ος αιώνας μ.Χ). Ακόμα όμως και οι Χριστιανοί που τους πρώτους αυτούς αιώνες είχαν ασπασθεί τον μύθο της κόλασης δεν πολέμησαν ή διαφώνησαν ανοιχτά με τη διδασκαλία της Παγκόσμιας αποκατάστασης την οποία άλλωστε πίστευε η πλειοψηφία των τότε Χριστιανών.
1. Geisler, Eccles. Hist., 1-212, βλέπε The Early Christian View of the Savior, του Gary Amilault, Tentmaker ministries
2. ο.π
3. ο.π
4. ο.π
5. Reuss, Hist. De la Theol. Apost., ο.π
6. The Early Christian View of the Savior του Gary Amirault, Tentmaker ministries
7. Cyclopaedia, Art. "Egypt." του DR. STRONG, Harpers' "Cyclopaedia of Biblical and Theological Literature," Ο Strong έγραψε επίσης: «όχι μόνο ο Μωησής αλλά και όλοι οι Ισραηλίτες που βγήκαν από την Αίγυπτο γνώριζαν πολύ καλά τις τότε διαδεδομένες αντιλήψεις σχετικά με μεταθανάτιες τιμωρίες» αλλά παρόλα αυτά δεν τις μετέφεραν στο Μωσαϊκό σύστημα λατρείας». Τα αποσπάσματα κατέγραψε ο THOMAS B. THAYER στο έργο του The origin and history of the Doctrine of Endless Punishment, 1855. Αξίζει να προσθέσουμε ότι ακόμα και ο εβραίος πατέρας της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ σε μία απο τις εκθέσεις του επισήμανε το γεγονός ότι η νέα θρησκεία που ίδρυσε ο Μωησής απέρριπτε τις Αιγυπτιακές δεισδαιμονικές αντιλήψεις περί μεταθανάτιων τιμωριών, υποχθόνιων τεράτων, κλπ. (The Origins of Religion, Totem and Taboo, Moses and Monotheism and other works, Sigmund Freud, The Penguin Freud Library, vol.13, Penguin Books, 1990, σελ. 256-269 ). Ο Φρόυντ έγραψε και πολλά άλλα ενδιαφέροντα για την ψυχασθένεια της θρησκείας και τα νευρωτικά σύνδρομα επάνω στα οποία στηρίζονται αντιλήψεις όπως το προπατορικό αμάρτημα, οι ενοχές, οι εξιλαστήριες θυσίες, κλπ...