Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα

11. Η Αποκατάσταση ως εσωτερισμός

"Αυτό που κατακαίγεται είναι οι αμαρτίες και όχι οι ίδιοι οι άνθρωποι..."

Μέγας Βασίλειος

"Ο Θεός ανασταίνει τους νεκρούς ως μέτοχους πυρός ή φωτός, αλλά εάν αργότερα θα γίνουν τελικά όλοι μέτοχοι του Θεού, ας το συζητήσουμε αλλού..." Γρηγόριος ο Θεολόγος

"Ο Θεός πρέπει να ευχαριστείται το ίδιο όταν τιμωρεί και όταν ελευθερώνει από την τιμωρία επειδή και τα δύο πηγάζουν από την καλοσύνη...είναι σωστό λοιπόν να τον ευχαριστούμε για τη Βασιλεία αλλά και για τη Γέενα

..." Ιωάννης ο Χρυσόστομος

Από όλους τους πατέρες της εκκλησίας, στη συνείδηση των Ορθοδόξων Χριστιανών ξεχωρίζουν οι Τρείς Ιεράρχες. Οι μέγάλοι αυτοί Άγιοι της εκκλησίας φλέρταραν με την ιδέα της Αποκατάστασης, την οποία ιδέα όμως δεν δίδασκαν ανοικτά "στα πλήθη" των Χριστιανών (βλέπε Τα "οφέλημα ψέματα" των Πατέρων της Εκκλησίας ). Οι πατέρες αυτοί, όπως θα δούμε και στην συνέχεια. πίστευαν στην Αποκατάσταση ως "εσωτερική" αλήθεια.

Μέγας Βασίλειος (330-378 μ.Χ)

Ο Μέγας Βασίλειος ( Αγιος Βασίλειος ) δε χρειάζεται ιδιαίτερη εισαγωγή καθώς τον γνωρίζουν ακόμα και τα μικρά παιδιά.

Ποιός δε γνωρίζει τις όμορφες ιστορίες γύρω απο το ονομά του, όπως όταν προίκιζε φτωχές κοπέλλες και γενικά την ευχαρίστηση που είχε στο να δίνει δώρα κάνοντας πράξη τα ευλογημένα λόγια του Διδασκάλου του: «είναι πιό ευλογημένο το να δίνεις από το να λαμβάνεις». Αφιέρωσε τη ζωή του στην φροντίδα των αρρώστων, και ίδρυσε ένα νοσοκομείο ειδικά για την περίθαλψη των λεπρών, τους οποίους φρόντιζε προσωπικά αγκαλιάζοντας και φιλώντας τους αψηφώνας κάθε κίνδυνο μόλυνσης. Ίδρυσε κοντά στην Καισάρεια μια ολόκληρη πόλη (Βασιλειαδα) γεμάτη από νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα.

Από την έξοχη βιογραφία του αξιαγάπητου αυτού αγίου της εκκλησίας ξεχωρίζει επίσης και η μεγάλη του αγάπη για τη φύση και τα ζώα. Ζωόφιλος λοιπόν και οικολόγος ο Μέγας Βασίλειος, κάτι άλλωστε που φαίνεται και στα γραπτά του. Το ευγενικό του πνεύμα γαλουχήθηκε φυσικά μέσα στην άγια οικογένεια όπου μεγάλωσε. Λάτρευε και αυτός την αδελφή του Μακρίνα, και έζησε κοντά της για πολλά χρόνια. Το 364 χειροτονήθηκε (παρά τη θελησή του) πρεσβύτερος και το 370 έγινε επίσκοπος της Καισαρείας. Αναδείχθηκε και ως σπουδαίος συγγραφέας και θεολόγος, και είναι «το καμάρι της εκκλησίας».

Η μαρτυρία του Μέγα Βασίλειου

Ο Μέγας Βασίλειος, όπως και οι υπόλοιποι Καππαδόκες πατέρες, επηρεάστηκε βαθύτατα από τη θεολογία του Ωριγένη (θα μπορούσαμε να πούμε ότι κληρονόμησε τη θεολογία του Ωριγένη) και σίγουρα έτρεφε μεγάλο σεβασμό για τις απόψεις του μεγάλου Αλεξανδρινού διδασκάλου επάνω στα ζητήματα της αστείρευτης αγάπης του Θεού, της ελεύθερης βούλησης και της απορρέουσας Παγκόσμιας Αποκατάστασης. Ο ιστορικός Rowan A. Greer γράφει ότι «η επιρροή του Ωριγένη επάνω στους Καππαδόκες πατέρες του 4ου αιώνα σημαίνει ότι αποτέλεσε σημαντικότατη πηγή για τη θεολογία τους η οποία αναδείχθηκε ως η κλασσική διατύπωση της Χριστιανικής πνευματικότητας. Ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, και ο Γρηγόριος Νύσσης διατήρησαν την σκέψη του Ωριγένη στην εκκλησία».

Αν και όχι τόσο έκδηλα όπως τα αδέλφια του, ο Μέγας Βασίλειος διακήρυξε την πίση του στην τελική σωτηρία όλων των ανθρώπων. Γράφει: «Η ειρήνη του Κυρίου ξεδιπλώνεται σε όλους τους καιρούς. Επειδή τα πάντα θα υποταχθούν σε Αυτόν, και τα πάντα θα αναγνωρίσουν την βασιλεία Του. Όταν ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι, αυτοί που τώρα εξάπτουν διαμάχες με ανταρσίες έχοντας ειρηνοποιηθεί θα δοξολογούν τον Θεό μέσα σε μία ειρηνική συμφωνία» (1)

Ο Μέγας Βασίλειος γράφει επίσης: «Επειδή βλέπουμε συχνά ότι αυτό που καταναλώνεται είναι οι αμαρτίες, και όχι οι ίδιοι οι άνθρωποι». Σε άλλα σημεία των γραπτών του όμως ο Μέγας Βασίλειος μιλάει λες και πιστεύει στους λαϊκούς μύθους σχετικά με την κόλαση όπως όταν προειδοποιεί τους αμαρτωλούς «Τί είδους σώματος όμως θα αντέχει εκείνα τα ατελείωτα και ανυπόφορα βασανιστήρια, όπου θα υπάρχει το άσβεστο πυρ και το αθάνατο σκουλήκι, και η σκοτεινή και φοβερή άβυσσος της κόλασης, και οι πικροί αναστεναγμοί και οι θρήνοι και οι κλαυσθμοί οδόντων, όπου τα κακά δεν έχουν τέλος;» ( Ep. XLVI, Classis I, ad virginem ). Είναι φανερό ότι ο Μέγας Βασίλειος ακολούθησε την ευρύτατα διαδεδομένη μέθοδο του «οφέλιμου ψέματος», και ότι το έκανε αυτό για να αποτρέπει τους απλοϊκούς από την αμαρτία. Παρόλα αυτά σε ένα έργο που θεωρείται δικό του διδάσκει έμμεσα ότι οι τιμωρίες των αμαρτωλών θα έχουν τέλος «οι πολλοί λένε ότι θα υπάρξει τέλος στις τιμωρίες όσων τιμωρούνται» (2)

O Χάνσον έκανε την εξής παρατήρηση: «Ο Μέγας Βασίλειος ήταν αδελφός του Γρηγορίου Νύσσης και της Μακρίνας, και διατηρούσε μαζί τους την πλέον αγαπημένη σχέση. Ποιές ήταν οι απόψεις του για τον άκρατο Ουνιβερσαλισμό των αδελφιών του; Προσπάθησε μήπως να τους συνεφέρει από την υποτιθέμενη μεγάλη τους πλάνη; Ή μήπως απολάμβανε και ο ίδιος, έστω και εσωτερικά, την ελπίδα τους; Δε έδειξε πάντως να ενοχλείται καθόλου. Μάλιστα σε ορισμένα αποσπάσματα των γραπτών του φαίνεται να συμφωνεί μαζί τους, αν και σε άλλα σημεία, για να προειδοποιήσει και να συνετίσει τους αμαρτωλούς, λέει ότι οι τιμωρίες της άλλης ζωής δεν θα έχουν τέλος» (3)

Γρηγόριος ο Θεολόγος (330-390)

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, γεννήθηκε το 330 μ.Χ και από μικρό παιδί διδάχθηκε τη Χριστιανική πίστη από την ευσεβή μητέρα του. Αναγνωρίσθηκε, όχι άδικα, ως ένας από τους αγαπημένους πατέρες και αγίους της εκκλησίας. Ο Schaff τον ονόμασε «ήρωα της Ορθοδοξίας», ενώ δεν υπάρχει ιστορικός της εκκλησίας που να μην του πλέκει εγκώμια. Γνώρισε από νεαρή ηλικία τον Μέγα Βασίλειο και μαζί έγιναν τόσο αχώριστοι φίλοι, που ο Γρηγόριος έλεγε με καμάρι ότι οι δυό τους ήταν μία ψυχή μέσα σε δύο σώματα.

Το 361 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και το 381 έγινε επίσκοπος Κων/πόλεως ενώ εκλέχθη και πρόεδρος στην εκεί διεξαχθείσα Οικουμενική Σύνοδο. Μην αντέχοντας τους εκεί «κανιβαλλισμούς» ορισμένων ταραχοποιών ιεραρχών παραιτήθηκε αηδιασμένος και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στην πμευματική αναζήτηση. Πολλοί ιστορικοί που αναγνώρισαν ότι ο Γρηγόριος ήταν κάτα βάθος Ουνιβερσαλιστής βασίστηκαν σε αποσπάσματα από τα έργα του όπως τα τέσσερα που ακολουθούν:

«Μερικές σταγόνες αίματος ( του Χριστού ) ανακαινίζουν ολόκληρο τον κόσμο και ...πάντες τους ανθρώπους, ενώνοντας και ελκύοντας όλους μας ως ένα»

«Ο Χριστός είναι όπως η ζύμη για ολόκληρο το ζυμάρι, και έχοντας κάνει ένα με τον εαυτόν Του εκείνο που ήταν καταδικασμένο, το ελευθερώνει ολόκληρο από την κατάκριση»

«Ο Θεός ανασταίνει τους νεκρούς ως μέτοχους πυρός ή φωτός, αλλά εάν αργότερα θα γίνουν τελικά όλοι μέτοχοι του Θεού, ας το συζητήσουμε αλλού»

«Γνωρίζω και για κάποιο πυρ που δεν καθαρίζει αλλά που τιμωρεί...εκτός εάν και σε αυτήν τν περίπτωση κάποιος θελήσει να το θεωρήσει πιό ανθρώπινα, και με πιό τιμητικό τρόπο για Εκείνον που τιμωρεί»

Ο εσωτερισμός του είναι καταφάνερος, ιδιαίτερα στα δύο τελευταία αποσπάσματα. Ο αμερόληπτος ιστορικός Petavius σχολιάζει το τέταρτο απόσπασμα ως εξής: «Είναι ολοφάνερο ότι στο απόσπασμα αυτό ο Γρηγόριος μιλάει για την τιμωρία των κολασμένων, και εκφράζει την αμφιβολία του σχετικά με την αιωνιοτητά τους, και προέβαλλε την ιδέα ότι επειδή ο Θεός είναι αγαθός θα πάψει κάποια στιγμή να τιμωρεί». Ο Farrar προσθέτει: «Εάν η τελευταία πρόταση (στο τέταρτο απόσπασμα) δεν είχε προστεθεί, το απόσπασμα αυτό θα αποτελούσε απόδειξη ότι ο πατέρας αυτός πίστευε, χωρίς κανένα περιορισμό στην πιό αυστηρή μορφή του δόγματος ότι τα βασανιστήρια της κόλασης δεν θα έχουν τέλος»

Η τακτική του Γρηγορίου σε αποσπάσματα όπως τα παραπάνω είναι κλασσική περίπτωση Πλατωνικής «οικονομίας της αλήθειας». Από τη μία προσπαθεί να διατηρήσει το οφέλημο ψέμα της μυθολογικής κόλασης για τους απλοϊκούς ενώ από την άλλη υπονοεί έξυπνα «για όσους έχουν νου να καταλάβουν» ότι δεν είναι δυνατόν ο Θεός να υπόκειται στο πάθος της οργής και της εκδίκησης. Γιαυτό και σε άλλο σημείο των γραπτών του διευκρινίζει «Όταν διαβάζεις στις Γραφές ότι ο Θεός είναι θυμωμένος, ή ότι απειλεί με μάχαιρα τους πονηρούς...να το καταλάβεις ορθά και όχι λανθασμένα...γιατί λοιπόν χρησιμοποιούνται αυτές οι μεταφορές; Ως σχήματα λόγου. Με ποιόν τρόπο; Με σκοπό να τρομάζουν τον απλοϊκό νου...».

Παρόλα αυτά, ο Γρηγόριος σε άλλα σημεία των γραπτών του περιγράφει την κόλαση με τα πιό τρομακτικά λόγια, προφανώς για να συνετίσει τους «σαρκικούς» Χριστιανούς. Για παράδειγμα γράφει ότι οι κολασμένοι θα καταδικαστούν «χωρίς καμμία υπεράσπιση», θα απορριφθούν από τον Θεό και ότι τα βασανιστηριά τους, μεταξύ των οποίων και το όνειδος της συνείδησης, δεν θα έχουν τέλος. (4)

Και όμως ο Γρηγόριος σε άλλα σημεία των γραπτών του (όπως στα σχολιά του επάνω στο εδάφιο ΜΑΤΘ 5: 26) διδάσκει ότι οι τιμωρίες θα είναι ξεχωριστές για τον κάθε αμαρτωλό και ανάλογες με τις αμαρτίες του και ότι θα έχουν τέλος. Ενώ σε άλλο σημείο προσθέτει ότι ο Θεός δεν θα ανάσταινε τους ασεβείς εάν δεν είχε σκοπό να τους τιμωρήσει προς βελτιωσή τους. (5)

Το ότι ο Γρηγόριος θεωρούσε την μεταθανάτια τιμωρία ως περιορισμένης διάρκειας φαίνεται και στα σχολιά του για τους αιρετικούς Νοβατιανούς: «Αφήστε τους άμα θέλουνε να περπατήσουν στην οδό μας και στην οδό του Χριστού. Εάν δε θέλουν, αφήστε τους να περπατήσουν στη δική τους οδό. Ίσως εκεί να βαπτιστούν με πυρ, με εκείνο το τελικό, το πιό επίπονο και μακραίωνο βάπτισμα, το οποίο καταναλώνει την ουσία σαν άχυρο, και εξαφανίζει την μορφή του κάθε κακού» (6)

Φυσικά θα μπορούσε κάποιος να πεί ότι ο Γρηγόριος πραγματικά πίστευε ότι τα βασανιστήρια της κόλασης δεν θα έχουν τέλος, αλλά στην περίπτωση αυτή θα πρέπει επίσης να πεί ότι υπάρχει αντίφαση με τις αναφορές του Γρηγορίου στην τελική Αποκατάσταση όλων των αματωλών. Το πιό πιθανό όμως είναι ότι ο Γρηγόριος δεν φάσκει και αντιφάσκει, ιδιαίτερα εν αγνοία του, αλλά ότι απλά, όπως άλλωστε ήταν συνηθισμένο στην αρχαιότητα, δίδασκε τις ανώτερες αλήθειες του Ευαγγελίου υπο τη μορφή εσωτερισμού, ενώ συνέχιζε να χρησιμοποιεί υπερβολές και άλλα σχήματα λόγου για να αποτρέπει τους αδύναμους Χριστιανούς από την αμαρτία.

Ο ιστορικός Neander λέει: «Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός δεν εξέφρασε (τον Ουνιβερσαλισμό του) και τόσο ανοικτά αλλά επιτρέπει να του ξεφεύγει όταν αναφέρεται στην αιώνια κόλαση»(7). Και η άποψη του Farrar: «Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός μιλάει λιγότερο ανοικτά από τον Γρηγόριο Νύσσης για την πίστη του στην τελική αποκατάσταση των πάντων, αλλά τον βλέπουμε να το κάνει όπως για παράδειγμα στα σχολιά του επάνω στην προφητεία του Απόστολου Παύλου ότι μία ημέρα ‘ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι’».

Ιωάννης ο Χρυσόστομος (347-407 μ.Χ)

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος κάθε άλλο παρά «χρυσόστομος» ακούγεται όταν περιγράφει τις φρικτές τιμωρίες των κολασμένων, για τους οποίους επανειλημένα γράφει ότι θα βασανίζονται χωρίς τέλος. Και πάλι όμως κινδυνεύουμε να τον αδικήσουμε εάν δεν λάβουμε υπ όψιν την πιθανότητα ότι και ο μεγάλος αυτός πατέρας της εκκλησίας, απλά τρόμαζε τους απλοϊκούς με υπερβολές ενώ ο ίδιος πίστευε διαφορετικά για την τελική κατάληξη του σχεδίου του Θεού. Το ερώτημα λοιπόν είναι, υπάρχουν, έστω και υπο τη μορφή εσωτερισμού, αποσπάσματα στα έργα του, ή άλλα στοιχεία, που να μας επιτρέπουν να τον κατατάξουμε στον κατάλογο των Ουνιβερσαλιστών πατέρων της εκκλησίας; Μερικοί ιστορικοί απαντούν καταφατικά.

Ο Χάνσον για παράδειγμα γράφει ότι «ο Χρυσόστομος ήταν πολύ κοντινός φίλος του Θεόδωρου Μοψουεστίας και του Διόδωρου της Ταρσού, ενώ ήταν και μαθητής του τελευταίου για έξι χρόνια. Οι έπαινοι του Χρυσόστομου προς τα πρόσωπα των δύο αυτών Ουνιβερσαλιστών φίλων του μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι και ο ίδιος ο Χρυσόστομος συμπαθούσε, εάν δεν ασπαζόταν εντελώς, τις ιδέες τους σχετικά με την τελική κατάληξη όλων των ανθρώπων, παρόλες τις γλαφυρές περιγραφές του για τον τρόμο των μεταθανάτιων βασανιστηρίων. Πρέπει να ανήκε στην τάξη των εσωτεριστών Ουνιβερσαλιστών. Σύμφωνα με τον ιστορικό Neander (“Ch. History,” vol. ii., p. 676, ) ο Χ&hho;υσόστομος παραδέχθηκε ότι είδε τη διδασκαλία των ατέλειωτων βασανιστηρίων της κόλασης ως αναγκαία όσον αφορά τους αμαρτωλούς, και ότι την κήρυττε ακριβώς γιαυτόν τον λόγο». (8)

Το ότι ο Χρυσόστομος θεωρούσε τον εκφοβισμό ως αναγκαίο διδακτικό μέσο φαίνεται και στα ακόλουθα λόγια του: «Οι άνθρωποι δεν ελκύονται (στον Χριστό) τόσο πολύ από τις υποσχέσεις όσο παιδαγωγούνται από τον φόβο» (9)

Το ακόλουθο απόσπασμα από σχόλια του Χρυσόστομου (10) σίγουρα υπονοεί την Αποκατάσταση: «Ο Θεός πρέπει να δοξολογείται το ίδιο όταν τιμωρεί και όταν ελευθερώνει απο την τιμωρία, επειδή και τα δύο πηγάζουν απο την καλοσύνη....Είναι σωστό λοιπόν να τον δοξάζουμε το ίδιο που έβαλε τον Αδάμ στον Παράδεισο και που τον εξέβαλε, να τον δοξάζουμε όχι μόνο για τη Βασιλεία αλλά και γιά τη Γέενα...Ο Χριστός πήγε στο σκοτεινότερο και θλιβερότερο τμήμα του Άδη, και το μετέτρεψε σε Παράδεισο, μεταφέροντας όλον τον πλούτο του Άδη, δηλαδή το γένος των ανθρώπων, μέσα στο βασιλικό Του θησαυροφυλάκιο». Είναι αδύνατο να δοξολογούσε ο Χρυσόστομος τον Θεό για τη Γέενα εάν πραγματικά πίστευε ότι στο μέλλον θα βασανίζονται εκεί οι αμαρτωλοί άνθρωποι για πάντα. Ο Τερτυλλιανός ίσως, όχι όμως ο Χρυσόστομος.

Τα σχόλια του Χρυσόστομου επάνω στο «τα πάντα εν πάσι»

Πολλοί θεωρούν τα σχόλια του Χρυσόστομου επάνω στην κλασσική Ουνιβερσαλιστική φράση του Απ. Παύλου «ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι» ως έμμεση αποδοχή της ιδέας ότι τελικά θα σωθούν όλοι οι άνθρωποι. Σύμφωνα με τον Schaff «ο ιστορικός Nitzsch συμπεριλαμβάνει τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό και πιθανότατα τον Χρυσόστομο στην ομάδα των Ουνοβερσαλιστών πατέρων, και προσθέτει ότι ο Χρυσόστομος επαινεί τον Ωριγένη και τον Διόδωρο, και ότι τα σχολιά του επάνω στο εδάφιο Α ΚΟΡΙΝΘ 25: 28 («ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι») ενδεικνύουν μία προσδοκία Αποκατάστασης». (11)

Τα εν λόγω σχόλια του Χρυσόστομου είναι: «Τί σημαίνει όμως το ‘ο θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι’; Σημαίνει ότι τα πάντα θα εξαρτώνται από τον Θεό, ώστε κανένας να μη θεωρεί ότι υπάρχουν δύο άναρχες εξουσίες ή κάποια άλλη βασίλεία που είναι αποκομμένη. Σημαίνει ότι τίποτα δε θα υπάρχει ανεξάρτητο από το Θεό. Όταν οι εχθροί θα κείτονται κάτω από τα πόδια του Υιού, και όταν ο Υιός έχοντας τους εχθρούς υποταγμένους κάτω απο τα πόδια Του, θα είναι σε τέλεια αρμονία με τον Πατέρα του, τότε ( ο Θεός ) θα είναι ‘τα πάντα εν πάσι’. Μερικοί όμως λένε ότι ( ο Απ. Παύλος ) το είπε αυτό για να διακηρύξει την οριστική εξάλειψη της πονηρίας, και ότι όλοι θα υποταχθούν και ότι κανένας πλέον δε θα αντιστέκεται και κανένας δε θα πράττει πονηρά έργα. Επειδή όταν δεν υπάρχει αμαρτία είναι φανερό ότι ‘ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι’» (12)

Είναι δύσκολο να αρνηθούμε ότι με τα σχόλια αυτά ο Χρυσόστομος δεν παραδέχθηκε, έστω και διστακτικά, τον Ουνιβερσαλισμό του Απ. Παύλου. Ο Χρυσόστομος μάλλον συμφώνησε με την Ουνιβερσαλιστική θέση ότι είναι αδύνατο για τον Θεό να είναι τα πάντα εν πάσι εφόσον συνεχίσει να υπάρχει αμαρτία. Φυσικά όταν πάψει να υπάρχει αμαρτία, αυτομάτως παύει να υπάρχει και η τιμωρία.

Λέγοντας ότι «μερικοί όμως λένε» ο Χρυσόστομος έδειξε ότι ίσως φοβόταν να το παραδεχτεί ανοιχτά, μην τυχόν θεωρηθεί ελαστικός προς την αμαρτία, αλλά από την άλλη μεριά δεν εξέφρασε καμμία αντίθεση στην γνώμη των «μερικών» Ουνιβερσαλιστών, μεταξύ των οποίων ήταν φυσικά και οι φίλοι του Θεόδωρος και Διόδωρος. Όπως τονίζει και ο Χάνσον «φυσικά και ο Χρυσόστομος γνώριζε και καταλάβαινε τις απόψεις τους ( του Θεόδωρου και του Διόδωρου ) επάνω στο Α ΚΟΡ 15: 28, το οποίο εδάφιο άλλωστε αποτελούσε τον θεμέλιο λίθο του Ουνιβερσαλιστικού τους συστήματος. Ποιά θέση λοιπόν παίρνει ο Χρυσόστομος σχολιάζοντας αυτό το εδάφιο; Απλά λέει ότι το εδάφιο αυτό θεωρείται ως Ουνιβερσαλιστικό, προσθέτει και ένα δικό του σύντομο θετικό σχόλιο (...επειδή όταν δεν υπάρχει αμαρτία είναι φανερό ότι ‘ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι’...), και δεν λέει απολύτως τίποτα για να διαψεύσει την άποψη αυτή. Γιαυτό τολόγο και ο Neander (“History of Dogmas,” vol. ii., p. 415) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Χρυσόστομος ουσιαστικά αποδεχόταν την άποψη αυτή, ‘καθώς εάν τη θεωρούσε λανθασμένη θα την διέψευδε’» (13)

Χρυσόστομος και «δια να κλίνη εις το όνομα του Ιησού παν γόνυ»

Σχολιάζοντας ένα άλλο κλασσικό Ουνιβερσαλιστικό απόσπασμα απο την Καινή Διαθήκη (βλέπε ΦΙΛΙΠ 2: 9-11 «δια να κλίνη εις το όνομα του Ιησού παν γόνυ επουράνιων και επιγείων και καταχθονίων»), ο Χρυσόστομος και πάλι αφήνει να του ξεφύγει η συμπαθειά του προς την ιδέα της Αποκατάστασης: «Τί εννοεί ‘παν γόνυ επουράνιων και επιγείων και καταχθονίων’; Εννοεί ολόκληρο το σύμπαν, και τους αγγέλους και τους ανθρώπους και τους δαίμονες. Ή δείχνει τόσο τους άγιους όσο και τους αμαρτωλούς...όταν ο κόσμος υποταχθεί στον Υιό αυτό θα είναι προς δόξαν Θεού Πατρός». Και πάλι τα σχόλια του Χάνσον: «Ο Χρυσόστομος σίγουρα γνώριζε ότι το εδάφιο αυτό θεωρούταν Ουνιβερσαλιστικό. Σίγουρα γνώριζε ότι η γονοκλισία (η γονοκλισία ‘εις το όνομα του Χριστού’ και η ομολογία ‘ότι ο Ιησούς είναι Κύριος’) έχει να κάνει με αληθινή προσκύνηση που πηγάζει από την καρδιά (προς δόξαν Πατέρα Θεού...), και ότι δεν είναι σωστό να ερμηνεύεται με δύο τρόπους, ότι δήθεν η γονοκλισία των αμαρτωλών γίνεται μέσω της βίας και του εξαναγκασμού ή ότι είναι υποκριτική. Εάν λοιπόν ο Χρυσόστομος θεωρούσε την Ουνιβερσαλιστική ερμηνεία του εδαφίου αυτού ως εσφαλμένη, γιατί το σχολίασε ο ίδιος με τέτοιο ‘εσφαλμένο’ τρόπο και γιατί δεν ξεσκέπασε τα εσφαλμένα συμπεράσματα που απορρέουν από αυτό;» (14)

Οι προσευχές υπέρ των νεκρών

Η εμμονή του Χρυσόστομου στην ανάγκη εκφοβισμού των Χριστιανών με υπερβολές σχετικά με τις μεταθανάτιες τιμωρίες του δημιουργούσε άλλου είδους προβλήματα, τα οποία προσπαθούσε με κάθε τρόπο να λύσει, διατηρώντας κάποια ισσοροπία στην όλη διδασκαλία του. Αναφέρομαι στο πρόβλημα των νεκρών "άπιστων" συγγενών και φίλων του κάθε "πιστού" Χριστιανού.

Φυσικά είναι αδύνατο για κάθε αγαπημένο πρόσωπο των Χριστιανών να πεθαίνει «εν Χριστώ» ή «εν πλήρη κοινωνία». Πάντα υπάρχουν και τα αγαπημένα πρόσωπα που πεθαίνουν «χωρίς Θεό και χωρίς ελπίδα». Έχοντας λοιπόν κατατρομάξει τους ακροατές του με τις φοβερές απειλές της αμετάκλητης κόλασης για όσους πεθάνουν «εν ταις αμαρτίες τους» έπρεπε τώρα ο Χρυσόστομος να τους καθησυχάσει.

Πώς όμως θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο εάν μετά το θάνατο «δεν υπάρχει πλέον ελπίδα μετάνοιας ή σωτηρίας»; Ποιός είπε ότι δεν υπάρχει ελπίδα σωτηρίας για όσους πεθάνουν μέσα στις αμαρτίες τους; Όχι πάντως ο Χρυσόστομος, τουλάχιστον στο ακόλουθο απόσπασμα από την ομιλία του επάνω στο θέμα της Ανάστασης ( 15 ), καθυσυχάζει κάθε Χριστιανό που αμφιβάλλει για την καλοσύνη του Θεού, και τη δυναμή Του να σώζει ακόμα και στην άλλη ζωή: «Και αν δεχτούμε (ότι το αγαπημένο πρόσωπο) έφυγε από αυτή τη ζωή έχοντας την αμαρτία επάνω του, ακόμα και στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να χαιρόμαστε, ότι μπήκε τέλος στις αμαρτίες του και δεν αυξάνεται άλλο η πονηρία του. Βοήθα τον λοιπόν όσο είναι δυνατόν, όχι με δάκρυα (απόγνωσης) αλλά με προσευχές και δεήσεις, με αγαθοεργίες και με γεναιοδωρία. Επειδή αυτά τα πράγματα (τα μνημόσυνα, κλπ ) δεν επινοήθηκαν χωρίς νόημα, ούτε κάνουμε μάταια δεήσεις για τους νεκρούς ... επιζητώντας το Αρνίο που βρίσκεται ενωπιόν μας, και το οποίο αφαιρεί την αμαρτία του κόσμου ... Ο Θεός απαντάει στις δεήσεις όσων προσεύχονται για άλλους ... ας μην κουραζόμαστε λοιπόν να προσευχόμαστε για τους νεκρούς ... καθώς η κοινή απολύτρωση του κόσμου είναι μπροστά μας. Γιαυτό προσευχόμαστε με θάρρος για ολόκληρο τον κόσμο ... γιατί λοιπόν θρηνείτε;»

Η αλήθεια γιατί πολλοί Χριστιανοί αντιπαθούν τον Ουνιβερσαλισμό και η απάντηση του Χρυσόστομου

Όσο και αν ακούγεται παράξενο, πολλοί Χριστιανοί όχι μόνο απορρίπτουν την ιδέα του Ουνιβερσαλισμού ως αιρετική, αλλά και την αντιπαθούν κιόλας, θεωρόντας την ως μεγάλη αδικία! Ο Ευαγγελικός Archer για παράδειγμα (16) χαρακτηρίζει την ιδέα ότι τελικά θα σωθούνε ακόμα και όσοι πέθαναν μέσα στις αμαρτίες τους ως θρίαμβο του Σατανά! Γράφει «Εάν η συμφιλίωση που αναφέρεται στους Κολοσσαείς 1: 20 εννοηθεί ως την τελική σωτηρία των πάντων, ακόμα και όσων αμαρτωλών πεθάνουν αμετανόητοι, η οποιαδήποτε τιμωρία της κόλασης καταντάει μία απλή προσωρινή παιδαγώγηση...και οι καταραμένοι θα μεταφερθούν τελικά στον Παράδεισο, χωρίς να υπάρχει πλέον καμμία διάκριση μεταξύ εκείνων που απαρνήθηκαν τον Χριστό και εκείνων που παρέσωσαν σε Αυτόν τις καρδιές τους και τις ζωές τους...Εάν η θυσία του Χριστού εννοεί την τελική συμφιλίωση όλων των λογικών όντων τότε η δικαιοσύνη του Θεού δεν υπάρχει πραγματικά και ο παράδεισος θα γεμίσει με γεμάτους μίσος, βλάσφημους, και ασεβείς αμαρτωλούς που θα καταδικάζουν ως ανόητους όλους εκείνους που σε αυτήν τη ζωή δεν έκαναν ότι ήθελαν, και που για ηθικούς λόγουςαρνήθηκαν στον εαυτόν τους όσα ήθελαν για τον εαυτόν τους . Σε έναν τέτοιον Παράδεισο ο Σατανάς θα βασιλεύει με δόξα, επειδή ο σκοπός του θα έχει απόλυτα εκπληρωθεί».

Πολλοί υποστηρικτές του παραδοσιακού δόγματος της κόλασης όπως ο Archer δηλώνουν ότι απαξιούν να μοιραστούν τον Παράδεισο με αμαρτωλούς, και περιμένουν πώς και πώς να δικαιωθούν για τις σωστές επιλογές τους και τα καλά έργα τους απολαμβάνοντας την παντοτινή τιμωρία και βασανιστήρια όσων δεν έκαναν τις ίδιες θυσίες σε αυτήν τη ζωή. Υπήρχαν και πολλοί τέτοιοι Χριστιανοί την εποχή του Χρυσόστομου, οι οποίοι δεν άντεχαν την ιδέα ότι ο Θεός αγαπάει ακόμα και τους εχθρούς Του, και ότι επειδή τους αγαπάει, πρέπει να κάνουν το ίδιο και όσοι θεωρούν τους εαυτούς τους παιδιά Του.

Σχολιάζοντας την επιστολή (Α ΤΙΜΟΘ 2: 1-6) και το σημείο που οι Χριστιανοί καλούνται να προσεύχονται για όλους τους ανθρώπους καθώς κάτι τέτοιο είναι αρεστό στον Θεό «ο οποίος θέλει πάντες οι άνθρωποι να σωθούνε και να έλθουν σε επίγνωση της αλήθειας», ο Χρυσόστομος απάντησε στους Archer της εποχής του ως εξής: «Μερικοί ίσως πουν ότι ο Θεός δεν μας διατάζει να προσευχόμαστε για τους απίστους. Αυτό δεν θα το λέγατε εάν κατανοούσατε τη δύναμη, το βάθος, τον κρυμμένο θησαυρό μίας τέτοιας προσευχής. Ξετυλίχτε την όμως και θα δείτε μέσα της να υπονοείται και η ακόλουθη προσευχή «γεννηθήτω το θελημά σου ως εν ουρανώ και επί της γης».

Επειδή στον Ουρανό δεν υπάρχει άπιστος ή παραβάτης, εάν η προσευχή αυτή ήταν μονάχα για τους πιστούς, δεν θα υπήρχε ανάγκη να εκφραστεί. Εάν οι πιστοί είναι να κάνουν το θέλημα του Θεού και οι άπιστοι να μην το κάνουν, το θελημά Του δεν θα γίνεται στη γη όπως γίνεται στον ουρανό. Όμως η προσευχή αυτή εννοεί ότι όπως δεν υπάρχουν απειθείς στον Ουρανό, έτσι να μην υπάρχουν απειθείς ούτε και στην γη, αλλά έλκυσε πάντες τους ανθρώπους στο να σε φοβούνται, μετέτρεψε όλους τους ανθρώπους αγγέλους, ακόμα και εκείνους που μας μισούν και που είναι εχθροί μας... Η καλοσύνη του Θεού προς τους εχθρούς Του φαίνεται από τα έργα Του. Κάνε και συ το ίδιο τουλάχιστον με τα λόγια σου. Να προσεύχεσαι για τους εχθρούς σου, και έτσι θα είσαι σαν τον Ουράνιο Πατέρα σου. Πόσες φορές έχουμε μιλήσει επάνω σε αυτό το θέμα! Ούτε θα σταματήσουμε να μιλάμε γιαυτό. Τουλάχιστον όμως να βγεί κάτι καλό από αυτό...» (17)

Στη συνέχεια ο Χρυσόστομος προσπαθεί απεγνωσμένα να πείσει τους ακροατές του ότι δεν πρέπει να σταματάνε να προσεύχονται και να ελπίζουν για την τελική σωτηρία όλων των ανθρώπων, ακόμα και των χειρότερων εχθρών τους: «Τί είναι ‘καλόν και αποδεκτόν ενώπιον του Σωτήρος ημών Θεού’; Το να προσευχόμαστε ‘υπερ πάντων των ανθρώπων’. Αυτό αποδέχεται ο Θεός, αυτό και θέλει ...ο οποίος Θεός ‘πάντας ανθρώπους θέλει σωθήναι και εις επίγνωσιν αληθείας ελθείν’. Μιμηθείτε τον Θεό! Εάν θέλει ‘πάντας τους ανθρώπους σωθήναι’, υπάρχει λοιπόν λόγος για να προσευχόμαστε για τους πάντες, εάν θέλει να σωθούνε όλοι οι άνθρωποι να το θέλετε και εσείς, και αν το επιθυμείτε να το προσευχόσαστε, επειδή οι επιθυμίες οδηγούν στις προσευχές ... Να μη φοβόσαστε λοιπόν να προσευχόσαστε για τους ειδωλολάτρες επειδή το θέλει ο ίδιος ο Θεός. Να φοβόσαστε μονάχα εάν προσευχόσαστε εναντίον κάποιου, επειδή ο Θεός δεν το θέλει αυτό. Αφού λοιπόν προσεύχεστε για τους ειδωλολάτρες, θα πρέπει να προσεύχεστε και για τους αιρετικούς, επειδή πρέπει να προσευχόμαστε για όλους τους ανθρώπους, και όχι να τους διώκουμε. Αυτό είναι καλό και για έναν άλλο λόγο, επειδή είμαστε ‘μέτοχοι της ίδιας φύσεως’ και ο Θεός διατάζει και αποδέχεται την καλοσύνη και την αγάπη του ενός προς τον άλλον» (18)

Αποσπάσματα όπως το παρπάνω είναι και οι καλύτερες στιγμές του Χρυσόστομου, καθώς σε άλλα σημεία των γραπτών του φάσκει και αντιφάσκει στις άτσαλες προσπαθειές του να φοβίσει και να πείσει τους παραπαίοντες Χριστιανούς για την φρίκη της κόλασης. Επειδή όμως (σχεδόν σίγουρα) δεν πίστευε ούτε ο ίδιος σε αυτά τα τερατουργήματα, δεν κάνει καμμία σοβαρή ή συστηματική προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης σχετικά με τον τρόμο της μυθολογικής κόλασης που δίδασκε στους απλοϊκούς.

Οι αναπόφευκτες αντιφάσεις του Χρυσόστομου...

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ( εσκεμμένα ίσως ) φτωχής ερμηνευτικής μεθόδου του Χρυσοστόμου επάνω στο ζήτημα της κόλασης διαβάζουμε στα σχολιά του για αυτό που ο Απόστολος Παύλος ονομάζει συμβολικά ως πυρ που δοκιμάζει τα έργα των ανθρώπων «εκάστου το έργον οποιον εστιν το πυρ δοκιμάσει ...ει τινός το έργον κατακαήσεται, ζημιωθήσεται, αυτός δε σωθήσεται, ούτως δε ως δια πυρός» ( βλέπε Α ΚΟΡΙΝΘ 3: 13-15 ). Ο Χρυσόστομος το σχολιάζει ως εξής: «Παρόλο που τα έργα του αμαρτωλού θα κατακαούν, ο ίδιος θα διατηρηθεί μέσα στη φωτιά για να βασανίζεται», ενώ στη συνέχεια εξηγεί και με ποιό τρόπο θα βασανίζονται οι ... διατηρητέοι ( ! ) αμαρτωλοί: «μέσα σε πύρινο ποταμό, και με το δηλητηριώδη σκουλήκι, και με ατέλειωτο σκοτάδι, και αθάνατα βασανιστήρια». Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι ο Χρυσόστομος παγματικά εννοούσε αυτά τα παιδαριώδη μυθεύματα, τα οποία όμως σίγουρα προκαλούσαν τον τρόμο στους απλοϊκούς ακροατές του. Δυσκολεύομαι να το πιστέψω επειδή βλέπω και άλλα αποσπάσματα του μεγάλου αυτού πατέρα όπου διακηρύττει με πολύ περισσότερη κομψότητα και πειθώ τις «ανώτερες αλήθειες» του ευαγγελίου, ανώτερες αλήθειες όπως ότι «η καλοσύνη του Θεού προς τους εχθρούς Του φαίνεται από τα έργα Του»...

Υποσημειώσεις

1. πηγή: Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years

2. Basil, De Ascetics, πηγή: Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years By J.W. HANSON

3. Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years

4. Orat. xi, Carm. xxi, Orat. xlii; Migne, Vols. XXXVI, XXI. Πηγή Χάνσον

5. Hist. Christ. Dogmas, Vol. II. Hagenbach testifies to the same. Dogmas, Vol. I., πηγή Χάνσον

6. Assemani Bibl. Orient. Tom. III, p. 323., πηγή Χάνσον

7. History of Christian Dogmas, by Neander, vol. ii., pp. 414, 415, London 1866, πηγή Χάνσον

8. Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years

9. βλέπε 6η Ομιλία Χρυσοστόμου για τις Πράξεις των Αποστόλων

10. Sermon xxxiv; on Ps. cxlviii; Ser. Xxx

11. πηγή Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years

12. βλέπε 39η Ομιλία Χρυσοστόμου, Α ΚΟΡΙΝΘ

13. Universalism The Prevailing Doctrine Of The Christian Church During Its First Five Hundred Years

14. ο.π

15. Homily XLI, 1 Corinthians

16. Encyclopedia of BIBLE DIFFICULTIES, του Gleason L. Archer, Zondervan Publishing House, 1982, σελ. 407, 408

17. Homily VI.1 Timothy

Homily VII.1 Timothy ii. 2-4

Index