Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα
12. Θεολογική σχολή Αντιοχείας
"Ποιό το όφελος της ανάστασης για τους αμαρωλούς εάν αναστηθούν μονάχα για να τιμωρούνται χωρίς τέλος;"
Θεόδωρος Μοψουεστίας
"Για τους πονηρούς υπάρχουν τιμωρίες, όχι ασταμάτητες όμως, διαφορετικά η αθανασία που προετοιμάσθηκε γιαυτούς θα ήταν μειονέκτημα, αλλά θα εξαγνιστούν για ένα σύντομο διάστημα, ανάλογα με την ποσότητα της κακίας των έργων τους. Θα υποστούν λοιπόν τιμωρία για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά ύστερα τους περιμένει μία αθάνατη μακαριοτητα χωρίς τέλος.."
Διόδωρος Ταρσού
"Στην μελλοντική ζωή, όταν θα σταματήσει η φθορά και όταν θα δοθεί η αθανασία, τα πάθη δεν θα υπάρχουν πλέον, και χωρίς αυτά δεν θα υπάρχει καμμία αμαρτία. Όταν γίνουν όλα αυτά στη συνέχεια ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι, όταν τα πάντα έχοντας ελευθερωθεί από την αμαρτία και έχοντας επιστρέψει σε Αυτόν δεν θα έχουν πλέον καμμία τάση προς το κακό
..." Θεοδώρητος Κύρου
Θεόδωρος Μοψουεστίας (350-429 μ.Χ)
O Θεόδωρος Μοψουεστίας γεννήθηκε το 350 μ.Χ στην Αντιόχεια. Υπηρέτησε την Χριστιανική πίστη ως επίσκοπος για 36 χρόνια, ήταν δημοφιλής και τιμήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Ήταν μεγάλος υπέρμαχος του Χριστιανισμού, και για μισό περίπου αιώνα αποτέλεσε ηγετική μορφή της εκκλησίας ιδιαίτερα στην Ασία.
Η ορθο-δοξία του δεν αμφισβητήθηκε κατα τη διάρκεια της ζωής του παρόλα τα πολλά έργα που έγραψε και παρόλη την ευρύτητα της σκέψης του. Πέθανε σε πλήρη κοινωνία με την εκκλησία της εποχής του, αλλά επειδή είχε την ατυχία να ανήκει στην τότε Νεστοριανική εκκλησία της ευρύτερης Ανατολής, 125 χρόνια μετά το θανατό του ατιμάσθηκε με τον χειρότερο τρόπο από (ποιόν άλλον;) τον Αυτοκράτωρα Ιουστινιανό και τους υποδουλούς του ιεράρχες.
Ο Θεόδωρος αναθεματίσθηκε για τον Νεστοριανισμό του, αλλά αξίζει να σημειωθεί ότι δεν στιγματίσθηκε καθόλου για τον Ουνιβερσαλισμό του. Το ότι δεν αναθεματίσθηκε για τον Ουνιβερσαλισμό του (όπως και δεν αναθεματίσθηκαν πατέρες όπως ο Γρηγόριος Νύσσης) ενδεικνύει ότι δεν αναθεματίσθηκε ο Ουνιβερσαλισμός ως ιδέα, αλλά μονάχα ως μέρος του Ωριγενικού συστήματος. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από τη διατύπωση της κατηγορίας σύμφωνα με την οποία ο Ωριγένης καταδικάσθηκε επειδή δίδαξε «την μυθώδη προύπαρξιν των ψυχών, και την ταύτη επομένην τερατώδη αποκατάστασιν». Με άλλα λόγια, η Σύνοδος καταδίκασε την «τερατώδη αποκατάσταση» που υποτίθεται ότι υπονοούσε η ιδέα της προϋπαρξης, δηλαδή την τελική ισότητα αμαρτωλών και ασεβών, Παναγίας και πόρνης κλπ.. όπως είδαμε και στο «κατηγορητήριο» του Επιφάνειου.
Η Σύνοδος πιθανότατα δεν καταδίκασε την ιδέα της τελικής σωτηρίας «πάντων των ανθρώπων» όπως τη διατύπωσαν ο Θεόδωρος, ο Γρηγόριος Νύσσης και πολλοί άλλοι πατέρες. Πάντως ένα πράγμα είναι σίγουρο. Άν και η εν λόγω σύνοδος «μελέτησε προσεκτικά» τα έργα του Θεόδωρου, δεν καταδίκασε τον Ουνιβερσαλισμό του.
Από τους πολλούς επαίνους των ιστορικών, ξεχωρίζουν τα λόγια του Dorner: «Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας ήταν η κορώνα της θεολογικής σχολής της Αντιόχειας. Η ευρύτητα της γνώσης του, η διορατικοτητά του, και η ισχύς του χαρακτήρα του, μαζί με το ακατάπαυστο έργο και τους κόπους του ως διδάσκαλος των εκκλησιών και των εκκολαπτόμενων θεολόγων της εποχής του, καθώς και η μεγάλη ικανοτητά του ως συγγραφέας, του απέδωσαν, όχι άδικα, τον τίτλο Magister Orientis» (1)
Τα χρυσά λόγια του Θεόδωρου
Σύμφωνα με τον ιστορικό E. H. Plumptre: «Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας διδάσκει ότι στον κόσμο του μέλλοντος αιώνα όλοι εκείνοι που κατα τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους έπρατταν συνέχεια το κακό τελικά θα γίνουν άξιοι (αφού κριθούν) να απολαύσουν την γλυκύτητα της Θεϊκής ομορφιάς»
Επίσης, σύμφωνα με τον ιστορικό Swete ο Θεόδωρος διδάσκει ότι «οι τιμωρίες των καταδικασμένων αμαρτωλών (δηλ. των κολασμένων) θα είναι στη φύση τους αιώνιες, ανήκοντας στην αιωνιότητα και όχι στον χρόνο, αλλά τόσο η λογική όσο και οι Γραφές μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα λήγουν τη στιγμή της μετάνοιας. Ο Θεόδωρος ρωτάει ‘Ποιό το όφελος της ανάστασης για τέτοια πρόσωπα, εάν ανασταίνονται μονάχα για να βασανίζονται χωρίς τέλος;’» και επιπλέον ότι «ο Θεόδωρος αντιλαμβανόταν την αποστολή του Χριστού στη γη ως την τελική αποκατάσταση ολόκληρης της κτίσης» (2)
Σχολιάζοντας το εδάφιο ΡΩΜ 6: 6, ο Θεόδωρος έγραψε: «Όλοι οι άνθρωποι έχουν την ελπίδα της εν Χριστώ ανάστασης, ώστε αφού το σώμα τους θα έχει αποκτήσει αθανασία, θα του έχει αφαιρεθεί η τάση προς το κακό. Ο Θεός ανακεφαλαιώνει τα πάντα εν Χριστώ ... κάτι που ισοδυναμεί με παλιγεννεσία και αποκατάσταση ολόκληρης της κτίσεως εν Χριστώ. Αυτό θα επιτευχθεί σε έναν μελλοντικό αιώνα, όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα, καθώς και όλες οι λογικές δυνάμεις θα θεωρήσουν τον Θεό με σωστό τρόπο και θα αποκτήσουν αμοιβαία αρμονία και στέρεη ειρήνη» (3)
Και πάλι τα λόγια του Θεόδωρου: «Οι πονηροί που έπραξαν τα φαύλα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, θα τιμωρηθούν μέχρι να μάθουν ότι, συνεχίζοντας στην αμαρτία απλά συνεχίζουν στην αθλιότητα. Όταν, με αυτόν τον τρόπο, θα μάθουν να φοβούνται τον Θεό και να τον βλέπουν με ευδοκία, θα μπορέσουν να απολαύσουν την Χάρη Του. Επειδή ο Θεός ποτέ δε θα έλεγε ‘έως αποδώ το οφειλόμενον’ (βλέπε ΜΑΤTΘ 18: 30), εκτός εάν θα ελευθερωνόμασταν από τη φυλακή αφού υποφέρουμε όσο χρειαστεί για τις αμαρτίες μας. Ούτε θα έλεγε ότι ‘δαρήσεται πολλάς’ και ‘πληγών δαρήσεται ολίγας’ (βλέπε ΛΟΥΚ 12: 47 & 48) εκτός εάν η τιμωρία της αμαρτίας θα έχει τέλος» (4)
Στην ομολογία πίστεως που συνέταξε, αφού πρώτα αναφέρει ότι ο "Αδάμ" έφερε στην ανθρωπότητα την αμαρτία και τον θάνατο ο Θεόδωρος προσθέτει τα εξής: «Όμως ο Χριστός, ο Κύριος ξεκίνησε την δεύτερη κατάσταση. Όταν στο μέλλον θα αποκαλυφθεί από τους ουρανούς θα αποκαταστήσει όλους εμάς τους ανθρώπους σε κοινωνία μαζί Του. Γιαυτό και ο Απόστολος λέει ‘ο πρώτος άνθρωπος ήταν χοϊκός ( γήινος ), ο δε δεύτερος είναι ο Κύριος εξ ουρανού’, ο οποίος πρόκειται στο μέλλον να αποκαλυφθεί από τον ουρανό ώστε να αποκαταστήσει τους πάντες στην ομοιωσή Του» (5)
Ο Θεόδωρος θεώρησε την ύπαρξη του κακού ως προσωρινή και δίδαξε ότι ο Πάνσοφος Δημιουργός την επέτρεψε με σκοπό την επίτευξη μεγαλύτερου καλού για τον καθένα άνθρωπο ξεχωριστά αλλά και για τους πάντες: «Ο Θεός γνώριζε ότι οι άνθρωποι θα αμάρταιναν με κάθε τρόπο αλλά επέτρεψε να γίνει αυτό, γνωρίζοντας ότι θα ήταν τελικά προς οφελός τους. Αφού ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο εκ του μηδενός, και αφού τον έθεσε ως ηγεμόνα ενός τόσο μεγάλου κόσμου προσφεροντάς του τόσες μεγάλες ευλογίες για να τις απολαμβάνει, θα ήταν αδύνατο να μην απέτρεπε την είσοδο της αμαρτίας, εάν δε γνώριζε ότι τελικά θα ήταν προς οφελός του».
Όπως αναφέρει ο Hanson, ο Θεόδωρος επίσης έγραψε ότι ο Θεός απέδειξε: «ότι όλα τα δημιουργήματα θα γευθούν το θριαμβευτικό αποτέλεσμα ( της ανάστασης του Χριστού )», ότι ο Χριστός «αντιπροσωπεύει ολόκληρη την ανθρωπότητα» η οποία τελικά «θα συμμετάσχει στην δόξα Του» και ότι ο Θεός όρισε «πρώτα την ύπαρξη μίας οικονομίας που να συμπεριλαμβάνει τα διάφορα κακά, αλλά ύστερα θα αφαιρεθούν εντελώς και θα ακολουθήσει η παγκόσμια επικράτηση του καλού».
Διόδωρος Ταρσού
Ένας άλλος μεγάλος εκπρόσωπος της σχολής Αντιόχειας ήταν ο Διόδωρος ο οποίος υπηρέτησε τον Χριστιανισμό ως επίσκοπος (στην πόλη της Ταρσού) από το 378 έως το 394 μ.Χ. Όπως και ο Θεόδωρος, ο Διόδωρος είχε διαφορετικές αντιλήψεις από τον Ωριγένη σε διάφορα θέματα, ενώ και ο Ουνιβερσαλισμός του είχε διαφορετική μορφή, εντελώς ανεξάρτητη από το Ωριγενικό σύστημα. Άν και τα έργα του δεν έχουν διασωθεί, υπάρχουν αρκετά αποσπάσματα που αναφέρονται σε έργα άλλων πατέρων τα οποία δείχνουν ότι ο Ουνιβερσαλισμός του βασιζόταν πολύ επάνω στην ιδέα της γενικής ανάστασης και της αθανασίας την οποία δεν μπορούσε να διανοηθεί ως κατάρα για κανέναν άνθρωπο. Όπως και ο Θεόδωρος, ο Διόδωρος δεν μπορούσε να δεχτεί ότι ο Θεός θα πρόσφερε αθανασία σε κάποιο πλάσμα Του χωρίς να το απελευθερώσει από την αθλιότητα της αμαρτίας και της φθοράς.
Σύμφωνα με τους συντάκτες του ιστορικού έργου Dictionary of Christian Biography: «Ο Διόδωρος Ταρσού δίδαξε ότι η τιμωρία της αμαρτίας δεν θα συνεχίζεται για πάντα χωρίς τέλος, αλλά θα καταλήξει στην ευλογία της αθανασίας. Την άποψη αυτή αργότερα υιοθέτησαν ο επίσκοπος Εδέσσης Στέφανος, ο Salomo της Bassora ( 1222 μ.Χ ), ο Ισαάκ της Νινεβέχ, ο Γεώργιος του Arbela και ο Ebed Jesu του Soba. Ο Διόδωρος έγραψε ότι ‘ακόμα και όσοι βασανίζονται στην Γέενα βρίσκονται κάτω από την παιδαγώγηση της Θείας Χάριτος’» (6).
O ιστορικός Robertson προσθέτει: «Ο Διόδωρος επέμεινε ότι το έλεος του Θεού θα τιμωρήσει τους ασεβείς λιγότερο από ότι τους αξίζει όπως άλλωστε και το ελεός Του ανταμοίβει τους δικαίους περισσότερο απ ότι αξίζουν. Αρνήθηκε έντονα ότι η Θεότητα θα πρόσφερε στους ασεβείς την αθανασία με σκοπό να διαιωνίζει τα βασανιστηριά τους. Ο Διόδωρος και ο Θεόδωρος, ο πρώτος ως διδάσκαλος του Χρυσοστόμου και ο δεύτερος ως συμμαθητής του, ήταν πράγματι πρωτοπόροι στην διδαχή της Αγίας Γραφής με τη βοήθεια της ιστορικής μεθόδου, της κριτικής και της φιλολογίας» (7)
Ο Διόδωρος έγραψε: «Για τους ασεβείς υπάρχουν βέβαια τιμωρίες, όχι όμως ασταμάτητες, ώστε η αθανασία που θα τους δοθεί να μην είναι γιαυτούς μειονέκτημα, αλλά θα καθαριστούν για μία σύντομη περίοδο, ο καθένας ανάλογα με τα πονηρά του έργα...Θα υποφέρουν λοιπόν την τιμωρία για ένα μικρό διάστημα, αλλά μετά τους περιμένει η ευλογία της αθανασίας η οποία ευλογία δε θα έχει τέλος. Οι τιμωρίες που θα τους επιβληθούν για τις πολλές και σοβαρές αμαρτίες τους θα ξεπεραστούν αφάνταστα από την ανυπέρβλητη ευλογία που τους περιμένει. Η ανάσταση λοιπόν θεωρείται ως ευλογία όχι μονάχα για τους δίκαιους αλλά και για τους ασεβείς» (8)
Θεοδώρητος Κύρου (387-458 μ.Χ)
Ο πατέρας αυτός ήταν μαθητής του Θεόδωρου ενώ θαύμαζε απεριόριστα τα έργα του Χρυσοστόμου. Έγινε επίσκοπος Κύρου (Συρίας) το 420 μ.Χ. ήταν πολύ μορφωμένος και έχει μείνει γνωστός ως συνεχιστής της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του Ευσεβίου.
Ο ιστορικός Orello Cone (19ος αιώνας) αναφέρει ότι ο Θεοδώρητος θεωρούσε την ανάσταση ως την ανύψωση και ζωοποίηση ολόκληρης της ανθρώπινης φύσεως (9). Η άποψη αυτή είναι χαρακτηριστική της τότε επικρατούσας θεολογίας στην Αντιόχεια και γενικότερα στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολής. Ο Cone προσθέτει ότι ο Θεοδώρητος εκφράζει έντονα αυτήν την άποψη στα σχολιά του επάνω στο εδάφιο ΕΦΕΣ 1: 10, το οποίο ως γνωστόν αποτελεί κλασσικό παράδειγμα της Ουνιβερσαλιστικής σκέψης του Απ. Παύλου. Τα σχόλια του Θεοδώρητου: «Μέσω της οικονομίας ( των καιρών ) ή της ενσάρκωσης του Χριστού ανασταίνεται ( ολόκληρη ) η ανθρώπινη φύση και ενδύεται την αφθαρσία». Με άλλα λόγια δεν είναι μονάχα τα σώματα των ανθρώπων που ανασταίνονται, αλλά και ολόκληρη η φύση τους, κάτι που αποκλείει την διαιώνιση του κακού, της αμαρτίας και της φθοράς σε όσους λάβουν μέρος στη λεγόμενη «ανάσταση κρίσεως».
Για την ανακεφαλαίωση των πάντων «εν τω Χριστώ» (ΕΦΕΣ 1: 10) ο Θεοδώρητος γράφει: «Η μεν ορατή κτίση θα ελευθερωθεί από τη φθορά και θα αποκτήσει την αφθαρσία, οι δε κάτοικοι των αοράτων κόσμων θα ζήσουν μία ατέλειωτη μακαριότητα, καθώς η θλίψη, η στενοχώρια και ο πόνος θα έχουν εξαφανισθεί»
Σε ένα άλλο διασωθέν απόσπασμα από τα έργα του Θεοδώρητου διαβάζουμε «Ο Χριστός διδάσκοντας ότι θα απελευθέρωνε από την κυριαρχία του θανάτου όχι μονάχα το δικό του σώμα αλλά και ολόκληρη τη φύση του ανθρώπινου γένους, πρόσθεσε ‘και εγώ εάν υψωθώ εκ της γης, θέλω ελκύσει πάντας προς εμαυτόν’ (βλέπε ΙΩΑΝ 12: 31-33), εννοώντας ‘επειδή δεν θα αρκεστώ στην ανάσταση μονάχα του σώματος, αλλά θα καταφέρω να αναστήσω εξ ολοκλήρου πάντες τους ανθρώπους’... Ο Χριστός ζωοποίησε μαζί με τον Εαυτόν Του και ολόκληρη την ανθρωπότητα»
Όπως κάθε Ουνιβερσαλιστής που σέβεται τον εαυτόν του έτσι και ο Θεοδώρητος δεν μπορούσε να μην σχολιάσει και το αθάνατο ρητό του Απ. Παύλου ότι «ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι»! ( βλέπε Α ΚΟΡΙΝΘ 15: 28 ) Ο Θεοδώρητος λοιπόν γράφει: «Στην μελλοντική ζωή, αφού καταργηθεί η φθορά και αφού χορηγηθεί η αθανασία, δε θα υπάρχουν πλέον πάθη, και αφού δε θα υπάρχουν πάθη δε θα διαπράττεται κανένα είδος αμαρτίας. Απο τον καιρό εκείνο και έπειτα ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι, όταν οι πάντες, έχοντας απελευθερωθεί από την αμαρτία και έχοντας επιστρέψει στο θεό δε θα έχουν καμμία τάση προς το κακό». Σχολιάζοντας το εδάφιο ΕΦΕΣ 1: 23, ο Θεοδώρητος προσθέτει: «Στην παρούσα ζωή ο Θεός είναι μέσα σε όλους, επειδή η φύση του δεν περιορίζεται καθόλου, αλλά δεν είναι ακόμα τα πάντα μέσα σε όλους. Στην μελλοντική ζωή όμως, όταν ο θάνατος θα καταργηθεί και όταν δοθεί σε όλους η αθανασία, και όταν εξαφανισθεί η αμαρτία, ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι. Επειδή ο Κύριος, ο οποίος αγαπάει τους ανθρώπους τιμωρεί θεραπευτικά, ώστε να βάλει τέλος στην ασέβεια» (10)
Υποσημειώσεις
1. Dorner’s Doct. And Per. Of Christ., Div. II, Vol. I, p. 50, πηγή Hanson
2. Swete, Dictionary of Christian Biographies II, p. 194, & IV, p. 946., πηγή Hanson
3. "Omnia ... recapitulavit in Christo quasi quandam compendio-sam renovationem et adintegrationem totius faciens creaturæ per eum ... hoc autem in futuro sæculo erit. quando homines cuncti necnon et rationabiles virtutes ad illum inspiciant, ut fas exigit, et condordiam inter se pacemque firmam obtineant" πηγή Hanson
4. Assemani Bib. Orient. Tom. III., πηγή Hanson
5. πηγή Hanson
6. ο.π
7. Robertson's Hist. Christ. Ch., I, p. 455. πηγή Hanson
8. Assemani Bib. Orientalis, III, p.324. πηγή Hanson
9. κάτι που φυσικά αποκλείει την ιδέα των «αθάνατων βασανιστηρίων» της παραδοσιακής κόλασης, Orello Cone "The New York Christian Ambassador", πηγή Hanson
Migne, lxxxii, p. 360