Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα

6. Κλήμης Αλεξάνδρειας

"Πως μπορεί να είναι Σωτήρας και Κύριος χωρίς να είναι Σωτήρας και Κύριος των πάντων; Ο Χριστός είναι ο Σωτήρας όλων εκείνων που έχουν πιστεύσει…αλλά και εκείνων που δεν έχουν πιστεύσει ότι είναι Κύριος, οι οποίοι όμως όταν θα φτάσουν στο σημείο να τον ομολογήσουν θα λάβουν την αρμόζουσα ευλογία που Εκείνος χορηγεί..." Κλήμης

Ο Κλήμης ( 150-220 μ.Χ ) διαδέχθηκε τον δασκαλό του Πανταίο στην έδρα της φημισμένης Κατηχητικής σχολής της Αλεξάνδρειας το 189 μ.Χ. Ελάχιστα από τα έργα του έχουν διασωθεί. Ζώντας σε μία μεταβατική περίοδο του Χριστιανισμού τόνισε στα έργα του ότι οι διδασκαλίες που"πιστά" διατύπωνε στο γραπτό λόγο τις είχε παραλάβει προφορικά "αναλοίωτες και αυθεντικές" από μαθητές των αποστόλων.

Βέβαια το "ουδείς αναμάρτητος" ισχύει και για τον Κλήμη, ο οποίος είχε ορισμένες εσφαλμένες ιδέες (π.χ αναφορικά με τις γυναίκες ως λιγότερο "πνευματικές" απο τους άνδρες), αλλά σε γενικές γραμμές η σκέψη του ήταν αρκετά προχωρημένη για την εποχή του.

Σε αντίθεση με όσους πατέρες απαρνήθηκαν και καταπολέμησαν την ελληνική σκέψη και πνεύμα, ο Κλήμης σεβάστηκε τους έλληνες φιλοσόφους και τα έργα τους θεωρώντας τα ως προπαρασκευαστικά για τον Χριστιανισμό: «πάντων γαρ αίτιος των καλών ο Θεός, αλλά των μεν κατά προηγούμενον, ως της τε διαθήκης της Παλαιάς και της Νέας· τοις δε κατ' επακολούθημα, ως της φιλοσοφίας· τάχα δε και προηγουμένως τοις Έλλησιν εδόθη τότε πριν ή τον Κύριον καλέσαι και τους Έλληνας· επαιδαγώγει γαρ και αυτό το Ελληνικόν, ως ο νόμος τους Εβραίους εις Χριστόν....Προπαρασκευάζει τοίνυν η φιλοσοφία προοδοποιούσα τον υπό Χριστού τελειούμενον... μία γαρ η της αληθείας οδός αλλ' εις αυτήν καθάπερ εις αέναον ποταμόν εκρέουσι τα ρείθρα άλλα άλλοθεν»

Η επίμαχη Γραφή «απολώ την σοφίαν των σοφών και την σύνεσιν των συνετών αθετήσω» ( βλέπε Α ΚΟΡΙΝΘ 1: 19-31 ) παρερμηνεύθηκε τόσο από τους Χριστιανούς όσο και από τους εθνικούς, όχι όμως από τον Κλήμη, ο οποίος διέκρινε το πραγματικό τους πνεύμα, ότι δηλαδή ο Θεός δεν είναι ενάντιος στην φιλοσοφία ή στην ανθρώπινη γνώση, αλλά στην αλαζονεία της γνώσης: «Όταν η Γραφή λέγη περί των Ελλήνων σοφών φίλαυτοι και αλαζόνες, σοφούς λέγουσα η Γραφή, ου τους όντως σοφούς διαβάλλει, αλλά τους δοκήσει σοφούς. Κατά τούτων φησίν, απολώ την σοφίαν των σοφών και την σύνεσιν των συνετών αθετήσω»

Ο Χάνσον γράφει: «Ο πέρα για πέρα ελληνικός νούς του Κλήμη, μαζί με την ζωντανή φαντασία, την μεγάλη μόρφωση και αγάπη για την έρευνα, την οξυδέρκεια και την ικανότητα, την πνευματικότητα, δεν ήταν δυνατόν να παρερμηνεύσει τις Θεόπνευστες Γραφές της Καινής Διαθήκης καθώς αυτές ήταν γραμμένες στην μητρική του γλώσσα και δεν είναι δύσκολο να συμφωνήσουμε με τον ιστορικό Bunsen ότι ο πατέρας αυτός αναδείχθηκε ως ο πρώτος Χριστιανός φιλόσοφος πιστεύοντας και διδάσκοντας ένα παγκόσμιο σχέδιο παιδαγωγίας ολόκληρου του ανθρώπινου γένους από έναν Πατέρα Θεό. Ολόκληρη η αρχαία εκκλησία σεβόταν και αναγνώριζε τόσο τη μεγάλη σοφία όσο και τον δίκαιο και άγιο βίο του Κλήμη της Αλεξάνδρειας»

Σύμφωνα με τον Ευσέβιο όταν πέθανε ο Κλήμης, ο τότε επισκόπος Ιερουσαλήμ Αλέξανδρος έγραψε μεταξύ άλλων σε επιστολή του προς τον Ωριγένη και τα εξής: «Επειδή γνωρίζουμε τους ευλογημένους αυτούς πατέρες που έφυγαν πριν από εμάς και με τους οποίους θα είμαστε σύντομα μαζί, εννοώ τον αληθινά μακάριο και δασκαλό μου Πανταίο, και τον αγιασμένο Κλήμη τον οποίο είχα ως πολύτιμο δάσκαλο». Αυτές οι ιστορικές μαρτυρίες φανερώνουν την στενότατη πνευματική σχέση μεταξύ των ανδρών αυτών οι οποίοι σίγουρα μοιράζονταν το ίδιο όραμα ενός θριαμβευτή Χριστού «σωτήρα πάντων των ανθρώπων».

Τα λόγια του Κλήμη

Ο Κλήμης έγραψε πάρα πολλά για την μεγάλη ελπίδα του ευαγγελίου, την Παγκόσμια Σωτηρία και Αποκατάσταση. Τα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα έργα του Κλήμη που ακολουθούν τα δανείσθηκα από τον σχετικό κατάλογο του ιστορικού Χάνσον.

Είπε λοιπόν ο Κλήμης: «Πως μπορεί να είναι Σωτήρας και Κύριος χωρίς να είναι Σωτήρας και Κύριος των πάντων; Ο Χριστός είναι ο Σωτήρας όλων εκείνων που έχουν πιστεύσει…αλλά και εκείνων που δεν έχουν πιστεύσει ότι είναι Κύριος, οι οποίοι όμως όταν θα φτάσουν στο σημείο να τον ομολογήσουν θα λάβουν την αρμόζουσα ευλογία που Εκείνος χορηγεί»(1)

Ο Θεός "τιμωρεί" για το καλό όλων

Κλήμης:«Τα πάντα διευθύνονται συνολικά και ξεχωριστά από τον Κύριο του κόσμου με σκοπό τη σωτηρία του κόσμου...ενώ οι απαραίτητες παιδείες από την αγαθότητα του επιβλέποντα Κριτή, με την παρουσία αγγέλων, διαμέσου πρωτυτέρων κρίσεων και διαμέσου της τελικής κρίσης, υποχρεώνουν ακόμα και εκείνους που σκληρύνθηκαν περισσότερο να μετανοήσουν...Ώστε σώζει τους πάντες, μερικούς τους μεταστρέφει με τιμωρίες, ενώ άλλοι τον ακολουθούν με τη θέλησή τους, σύμφωνα με την πανάξια τιμή Του, ώστε κάθε γόνατο να κλίνει είτε ουράνια, γήινα ή καταχθόνια όντα (ΦΙΛΙΠΠ 2: 10), δηλαδή άγγελοι, άνθρωποι και ψυχές που είχαν αποδημήσει πριν τον ερχομό Του» (2)

Και: «Επειδή υπάρχουν προσωρινές παιδείες που ονομάζονται κόλαση, από τις οποίες υποφέρουν πολλοί από εμάς που αμάρτησαν και αποκόπηκαν από το λαό του Κυρίου. Όπως τα παιδιά παιδεύονται από τους δασκάλους ή τον πατέρα τους, έτσι και εμείς από την Θεία Πρόνοια. Ο Θεός όμως δεν τιμωρεί επειδή η τιμωρία είναι απάντηση προς το κακό. Παιδεύει όμως για το καλό όσων παιδεύονται συνολικά ή ατομικά»

Το παραπάνω απόσπασμα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό σχετικά με τις αντιλήψεις των Αλεξανδρινών Χριστιανών αναφορικά με την φύση των λεγόμενων κρίσεων του Θεού. Ο Κλήμης διαχωρίζει προσεκτικά τις λέξεις «παιδεία» και «κόλαση» από τη λέξη τιμωρία, οι πρώτες έχοντας την έννοια παιδαγώγισης/διόρθωσης σε αντίθεση με τη λέξη «τιμωρία» στην κυριολεκτική της έννοια χωρίς σκοπό ή όφελος. Σύμφωνα με τον Κλήμη ο Θεός ποτέ δεν τιμωρεί αλλά μονάχα διορθώνει τα πλάσματά Του με παιδεία και με κόλαση. Η επίμαχη φράση «αιώνια κόλαση»( ΜΑΤΤΘ 25: 46 ), σύμφωνα με τους Αλεξανδρινούς πατέρες είχε την έννοια «αιώνια διόρθωση/παιδαγώγηση» των αμαρτωλών με σκοπό φυσικά «το καλό τους» με την τελειωτική καταστροφή του «σαρκικού φρονήματος» ώστε να μπορέσουν στη συνέχεια να σωθούν!

«η κόλαση είναι για το καλό εκείνου που τιμωρείται»

Σχετικά με τη σημασία της λέξης «κόλαση» ο Κλήμης έγραψε: «Ο Θεός παιδεύει τους ανυπάκουους, επειδή η κόλαση ( αρχ. η κόλασις ) είναι για το καλό και προς όφελος εκείνου που τιμωρείται, επειδή έχει ως σκοπό την διόρθωση εκείνου που αντιδρά. Δεν μπορώ να δεχτώ ότι ο Θεός θέλει να πάρει εκδίκηση. Η εκδικητική τιμωρία (αρχ. τιμωρία) έχει να κάνει με το συμφέρον εκείνου που τιμωρεί. Ο Θεός δεν επιθυμεί να πάρει εκδίκηση εναντίον μας καθώς ο ίδιος μας διδάσκει να προσευχόμαστε για το καλό αυτών που μας κάνουν κακό» (3)

Ο Κλήμης δεν μπορούσε να διανοηθεί τιμωρία από το Θεό χωρίς ευεργετικά αποτελέσματα: «Ο αγαθός Θεός τιμωρεί για τρείς λόγους. Πρώτα με σκοπό ότι εκείνος που τιμωρείται ( αρχ. ο παιδευόμενος ) να γίνει καλύτερος από ότι ήταν. Μετά για να διδάξει εκείνους που σώζονται με την παραδειγματική τιμωρία των άλλων αποφεύγοντας έτσι οι ίδιοι την αμαρτία. Τρίτον για το καλό των θυμάτων που πληγώθηκαν ώστε να μην ξαναπληγωθούν από άλλους εύκολα. Υπάρχουν δε δύο μεθόδοι τιμωρίας, η διδακτική και η ποινική την οποία επίσης ονομάζουμε πειθαρχική» (4)

Σε όσους διδάσκουν ότι όλα τελειώνουν με τον θάνατο και ότι ούτε ο Θεός δεν έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει τους ανθρώπους στη μετάνοια μετά το θάνατο, τα λόγια του Κλήμη ( όπως αναφέρονται από τον ιστορικό Νέανδρο ) αποτελούν την καλύτερη απάντηση: «Εάν σε αυτήν τη ζωή υπάρχουν τόσοι πολλοί τρόποι για να επιτευχθεί η κάθαρση και η μετάνοια, πόσο περισσότερο μετά το θάνατο! Η κάθαρση των ψυχών, όταν αποδεσμευθούν από το σώμα γίνεται ευκολότερα. Δεν υπάρχουν όρια στο έργο που κάνει ο Λυτρωτής, ο οποίος λυτρώνει, σώζει, παιδαγωγεί τόσο τώρα όσο και μετά από αυτή τη ζωή». Το αιώνιο πυρ σύμφωνα με τον Κλήμη είναι συμβολική αναφορά στην πνευματική και εξαγνιστική φύση της κάθε Θεικής τιμωρίας: «Η τιμωρία ενεργεί ως φάρμακο. Διαλύει την σκληρή καρδιά, κατακαίει την κάθε ακαθαρσία και μειώνει το φούσκωμα της υπερηφάνειας αποκαθιστώντας την υγεία σε εκείνον που τιμωρείται». Επίσης: «Οι τιμωρίες του Θεού στον Άδη είναι σωτήριες και παιδαγωγικές οδηγώντας στην μετάνοια...ιδιαίτερα επειδή οι ψυχές άν και σκοτεινιασμένες από τα πάθη, όταν απελευθερωθούν από τα σώματά τους μπορούνε να διακρίνουν καλύτερα καθώς δεν εμποδίζονται πλέον από την σάρκα». Και: «Ο Κύριος είναι ο ιλασμός, όχι μόνο για τις αμαρτίες τις δικές μας, δηλαδή εμάς των πιστών, αλλά και ολόκληρου του κόσμου ( Α ΙΩΑΝ 2: 2 ), ώστε λοιπόν πραγματικά σώζει τους πάντες, κερδίζοντας μερικούς διαμέσου τιμωριών, και άλλους με τη θελησή τους, ώστε να έχει την υπέρτατη τιμή με κάθε γόνατο να κλίνει σε Αυτόν» (5)
Η οργή του Θεού είναι φαινομενική

Σχετικά με την οργή του Θεού o Κλήμης έγραψε ότι : «Η Θεία φύση δεν είναι οργισμένη, αλλά απέχει από την οργή, η οποία όμως είναι ένα χρήσιμο μέσον εκφοβισμού ώστε να μην αμαρτάνουμε...Ο Θεός δεν μισεί κανέναν» (6)

Και τα σχόλια του Χάνσον: «Ακόμα και εάν δεχθούμε ότι η λέξη αιώνια κόλαση είχε την έννοια της ατελεύτητης τιμωρίας, ο Κλήμης θα επέμενε ότι χρησιμοποιήθηκε με τρόπο παιδαγωγικό, ώστε να φοβίσει τον αμαρτωλό και να τον αποτρέψει από την αμαρτία»

Η Δυτική διδακαλία ότι ο Χριστός πέθανε στο σταυρό για να κατευνάσει έναν οργισμένο Πατέρα Θεό ήταν εντελώς ξένη στα γραπτά των Ελλήνων πατέρων, ιδιαίτερα της Αλεξάνδρειας. Και πάλι ο Κλήμης:

«Ο Θεός είναι πραγματικά αγαθός και δίκαιος προς εμάς. Και είναι δίκαιος επειδή είναι αγαθός, επειδή πριν γίνει Δημιουργός ήταν Θεός. Ήταν αγαθός και ως αποτέλεσμα θέλησε να γίνει Δημιουργός και Πατέρας. Και η φύση αυτής της αγάπης ήταν η πηγή της δικαιοσύνης, η αιτία που άναψε τον ήλιο Του και έστειλε κάτω τον Μονογενή Υιόν Του. Το συναίσθημα της οργής - εάν είναι πρέπον να ονομάζουμε την παρότρυνσή του οργή – είναι γεμάτο από αγάπη προς τον άνθρωπο, καθώς ο Θεός συγκατανευτικά εκφράζει συναίσθημα προς χάριν του ανθρώπου» (7)

Βλέποντας με αυτόν τον τρόπο την αγαθή φύση του Θεού επόμενο ήταν για τον Κλήμη να διδάσκει ότι ο Θεός δεν είναι πραγματικά οργισμένος, αλλά έτσι τον αντιλαμβάνεται ο αμαρτωλός άνθρωπος όταν ο Θεός ως πυρ καταναλίσκον κατακαίει την αμαρτία από όλα τα παιδιά Του ακριβώς επειδή τα αγαπάει. Ως πιστός Δημιουργός και Πατέρας θα απελευθερώσει όλα τα δημιουργήματά Του από τη φθορά της αμαρτίας, μετατρέποντας τους πάντες σε δοξασμένα παιδιά Θεού. Σύμφωνα με τον Κλήμη, οι «φοβέρες» του Θεού και οι τιμωρίες Του έχουν ως μοναδικό σκοπό το καλό εκείνων που τιμωρούνται, μέχρι και ο τελευταίος αμαρτωλός να "υποταχθεί" ακούσια στο σωτήριο θέλημά Του. Όπως σχολιάζει και ο ιστορικός Allen στην ανάλυση που κάνει πάνω στη θεολογία του Κλήμη «ο Θεός δεν διδάσκει ώστε τελικά να κρίνει αλλά κρίνει ώστε τελικά να διδάξει» (8)

Ο ιστορικός Bigg τονίζει ότι τόσο ο Κλήμης όσο και οι υπόλοιποι μεγάλοι Αλεξανδρινοί πατέρες θεωρούσαν τις τιμωρίες του Θεού, ακόμα και την κόλαση ως πειθαρχικές, διδακτικές και εξαγνιστικές διαδικασίες με αποκλειστικό σκοπό το καλό όλων των ανθρώπων, και προσθέτει: «Ο Θεός δεν επιθυμεί την τυφλή εκδίκηση αλλά τη διόρθωση. Ο Κλήμης αντιλαμβάνεται το φόβο Θεού μέσα σε καθαρά Χριστιανικά πλαίσια. Δεν είναι ο φόβος ενός δούλου που μισεί τον αφέντη του, αλλά ο σεβασμός ενός παιδιού προς τον πατέρα του. Ο Αφρικανός δικηγόρος Τερτουλιανός έβρισκε ικανοποίηση σε ένα τρομακτικό όραμα ανατριχιαστικών βασανιστηρίων για τους αμαρτωλούς. Ο μορφωμένος νους των ελλήνων όμως απεχθάνεται μία τέτοια αντίληψη δικαιοσύνης. Ο ελληνικός νους δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει ότι η δικαιοσύνη είναι ταυτόσημη με το έλεος. Αντί να προκαλούν τρόμο, οι τιμωρίες του Θεού θα πρέπει να γίνονται αποδεκτές» (9)

Αν και κινδυνεύω να γίνω κουραστικός παραθέτω δύο ακόμα σχόλια των Δυτικών ιστορικών σχετικά με τη θεολογία του Κλήμη.

«Οι υγιείς αντιλήψεις του Κλήμη σχετικά με τη θεότητα μας αρκούν για να διορθώσουμε τη στενότητα, τη σκληρότητα και τον φορμ&llpha;λισμό της Λατινικής θεολογίας. Έχουμε την υψηλή και υγιή διδασκαλία ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού, ότι ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση και ότι ελευθερώνεται από την αμαρτία διαμέσου της Θεικής παιδείας και της πειθαρχικής τιμωρίας, ότι ο φόβος της τιμωρίας και η τιμωρία είναι όργανα που χρησιμοποιούνται για την ηθική εκπαίδευση του ανθρώπου, ότι η Δικαιοσύνη είναι μία ακόμα πτυχή της τέλειας αγάπης του Θεού, ότι ο φυσικός κόσμος δεν είναι οντολογικά κακός, ότι ο Χριστός είναι ένας ζωντανός και όχι νεκρός Χριστός και είναι ο αδερφός όλων των ανθρώπων, ότι η σωτηρία είναι μία εσωτερική/ηθική διαδικασία και όχι μία εξωτερική αμοιβή, ότι ο ιλασμός δεν αποτελεί κατευνασμό ενός οργισμένου Θεού αλλά αποκάλυψη της αιώνιας αγάπης Του, ότι η Κρίση είναι μία διαδικασία και όχι τελεσίδικη απόφαση, ότι οι ψυχές σώζονται και μετα-θάνατον και ότι ο Θεός ενεργεί τα πάντα για το καλό όλων» (10)

«Ο Κλήμης διακυρήττει ότι η κόλαση, όπως διδάσκει και ο Πλάτωνας, είναι μία διορθωτική σε χαρακτήρα διαδικασία και ότι οι ψυχές οφελούνται από αυτήν. Η κόλαση είναι κάθε άλλο παρά αντίθετη με την αγαθότητα του Θεού, το αντίθετο μάλιστα καθώς αποτελεί τρανή απόδειξη της αγάπης Του επειδή – όπως λέει και ο Πλάτωνας -η κόλαση είναι για το καλό και το όφελος εκείνου που τιμωρείται και η επαναφορά του στο σωστό δρόμο» (11)

Για να καταλήξει ο Χάνσον: «Οι θεολογικές αντιλήψεις του Κλήμη τις οποίες διδάχθηκε από τον δάσκαλό του τον Πανταίο, καθώς και από τον Αθηναγόρα και τους άλλους προγενέστερους πατέρες, μέχρι και τους ίδιους τους αποστόλους, παραδόθηκαν αναλλοίωτες στον Ωριγένη και άλλους μεταγενέστερους Αλεξανδρινούς - και όχι μόνο - πατέρες μέχρι τον Δίδυμο ( 395 μ.Χ ), ο οποίος ήταν και ο τελευταίος ‘πρύτανης’ της μεγαλύτερης θεολογικής σχολής των τριών πρώτων αιώνων της Χριστιανοσύνης»

Υποσημειώσεις
Ante-Nicene Fathers v. 2 P.524-5

βλέπε Χάνσον, Strom, VII, ii; Pedag. I, 8; on I John ii, 2; Comments on sed etiam pro toto mundo, etc. "Proinde universos quidem salvat, sed alios per supplicia convertens, alios autem spontanea, assequentes, voluntate, et cum honoris dignitate (Phil. ii: 10) ut omne genu flectatur ei, cælestium, terrestrium et infernorum; hoc est angeli, homines, et animæ quæ ante adventum ejus de hac vita migravere temporali." Strom. VII, 16.

Poedag. I, viii.

Strom. IV, xxiv

Strom. VII, vi., VI, vi; VII, xvi; VI, xiv; VII, ii.κλπ,

Paed I, viii.

Paed. I, 10. Strom. I, 27

Allen Continuity of Christian Thought

Christian Platonists, Bigg, σελ. 75,89,112

Farrar's Lives of the Fathers

Church of the First Three Centuries Lamson, , σελ. 158

Index