Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα

14. Νέφος Μαρτύρων

«Και γένηται τα πάντα εν πάσιν αυτός ο Θεός πάντα περιλαβών και ενυποστήσας εαυτώ» Μάξιμος ο Ομολογητής

«Όταν η κάθε (δημιουργημένη) υπόσταση καθαρισθεί από όλες τις ακάθαρτες ουσίες και όταν ελευθερωθεί από οτιδήποτε δεν ανήκει στην πραγματική της φύση, θα είναι όμορφη μέσα στην ιδιαίτερη φυσική της τελειότητα... έχοντας θεωθεί όχι εκ φύσεως αλλά κατα χάριν»
John Scotus Erigena ( 9ος αιώνας μ.Χ )

Στην προηγούμενη ενότητα αναφέρθηκα στο "πλήθος μαρτύρων" της Αποκατάστασης κατα τη διάρκεια των μεταποστολικών αιώνων της Εκκλησίας. Όσον αφορά την περίοδο μετά τον 5ο αιώνα μ.Χ, η Καθολική εγκυκλοπαίδεια New Advent σε σχετικό άρθρο της και επικαλούμενη την μαρτυρία επιφανών Καθολικών θεολόγων όπως ο Köstlin και ο Bardenhewer, συμπεριλαμβάνει μεταξύ άλλων στον κατάλογο των Ουνιβερσαλιστών πατέρων και τα ονόματα επιφανών θεολόγων όπως ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Scotus Erigena και ο Amalric of Bena. Τόσο ο Μάξιμος ο Ομολογητής όσο και ο Scotus Erigena, ο πρώτος στην Ανατολή και ο δεύτερος στην Δύση, συνέβαλλαν στην προώθηση υγιέστερων αντιλήψεων περί Θεού, γιαυτό και αξίζει να πούμε δύο λόγια για την διδασκαλία τους.

Μάξιμος ο Ομολογητής ( 580-662 μ.Χ )

Ακόμα και κατα τη διάρκεια του 7ου αιώνα, παρόλο που η δεσποτοκρατία είχε ήδη επικρατήσει στην εκκλησία υπήρξαν Ουνιβερσαλιστές πατέρες. Ένας από αυτούς ήταν ο φημισμένος θεολόγος και μάρτυρας Μάξιμος ο Ομολογητής ο οποίος έλαμπε σαν φως μέσα στο σκοτάδι. Το ότι ήταν Ουνιβερσαλιστής φαίνεται ξεκάθαρα από τα λόγια του: «Και γένηται τα πάντα εν πάσιν αυτός ο Θεός πάντα περιλαβών και ενυποστήσας εαυτώ» (1) Ο ιστορικός Henri Crouzel αναφέρει ότι «ο Μάξιμος ήταν ένας μεγάλος διδάσκαλος του Χριστιανικού μυστικισμού και για ένα διάστημα ήταν εντελώς κάτω από την επιρροή της διδασκαλίας του Ωριγένη»

Σύμφωνα με τον ιστορικό Neander «οι θεμελιώδεις ιδέες του Μάξιμου φαίνεται να οδηγούν στη διδασκαλία της τελικής αποκατάστασης των πάντων, κάτι που στην πραγματικότητα συνδέεται άμεσα με το θεολογικό σύστημα του Γρηγορίου Νύσσης, το οποίο ο Μάξιμος ασπαζόταν. Παρόλα αυτά, ήταν περιορισμένος σε μεγάλο βαθμό από την επικρατούσα διδασκαλία της τότε εκκλησίας και δεν εκφράστηκε ανοικτά επάνω σε αυτό το θέμα ... πάντως δίδαξε ότι στο τέλος θα επιτευχθεί η επανένωση όλων των λογικών κτισμάτων με τον Θεό ... και αναφέρθηκε σε Εκείνον ( στον Θεό ) ο οποίος στο τέλος των αιώνων θα ενώσει εντελώς τα πάντα». Ένας άλλος ιστορικός, ο Ueberweg έγραψε: «ο Μάξιμος δίδαξε ότι ο Θεός αποκαλύφθηκε μέσω της φύσης και μέσω του Λόγου Του. Η ενσάρκωση του Θεού εν Χριστώ ήταν η κορύφωση της αποκάλυψης και συνεπώς θα ελάμβανε χώρα ακόμα και αν ο άνθρωπος δεν είχε υποπέσει σε αμαρτία. Το σύμπαν θα τελειώσει με την ένωση των πάντων με τον Θεό»

John Scotus Erigena ( 9ος αιώνας μ.Χ )

Μετά από την καταδίκη της από τον Ιουστινιανό (και τις Συνόδους του) η διδασκαλία της Παγκόσμιας αποκατάστασης σχεδόν εξαφανίσθηκε από το πρόσωπο της γης, με εξαίρεση ορισμένους Χριστινούς μύστες που εδώ και εκεί έβρισκαν το θάρρος να την εκφράσουν έστω και έμμεσα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μεγάλου Σκωτσέζου θεολόγου John Scotus Erigena ο οποίος τον 9ος αιώνα κατόρθωσε μέσα στην φωλιά του λύκου (Λατινική εκκλησία) να ανακαλύψει και να διατυπώσει τις μεγάλες αλήθειες του ευαγγελίου.

Ο Erigena ανακάλυψε στα γραπτά των μεγάλων ελλήνων πατέρων την όμορφη ιδέα της Αποκατάστασης, η οποία του έδωσε μεγάλη χαρά και για την οποία έγραψε ξανά και ξανά στα διάφορα έργα του τα οποία ξεχωρίζουν για το υπέροχο οραματισμό τους σχετικά με την μελλοντική τελειοποίηση του σύμπαντος εν Χριστώ όταν θα εξαφανισθεί εντελώς το κακό του οποίου την ύπαρξη θεώρησε προσωρινή. Δίδαξε ότι «καθώς είναι η άρνηση της ύπαρξης και η άρνηση του καλού το κακό δεν έχει απο μόνο του παντοτινή ύπαρξη» και «καθώς το κακό, όπως και η τιμωρία είναι κάτι το αρνητικό, δεν μπορεί να υπάρχει για πάντα». Δεν μπορούσε να διανοηθεί άλλη κατάληξη από την υποταγή των πάντων στον Χριστό. Στο έργο του με τίτλο «Περι φύσεων» (5ο βιβλίο, 38.) γράφει ότι ο Χριστός «θα είναι και θα φανερωθεί ως ο ένας ‘εν πάσι’ και τα πάντα θα είναι και θα φανερωθούν ως ένα μέσα στον Έναν». Στο ίδιο βιβλίο (5, 36) διαβάζουμε «Ο Χριστός πρέπει να θεωρείται ως μία θυσία που αποβαίνει αποτελεσματική για τους πάντες»

Στο τρίτο βιβλίο από το ίδιο έργο ο Erigena προσθέτει ότι ο Θεός συμμμετέχει σε ολόκληρη η δημιουργία ( κτίσις ) του: «Δεν πρέπει να εννοούμε τον Θεό και το κτίσμα ως δύο ξεχωριστές πραγματικότητες αλλά ως μία εννιαία πραγματικότητα. Το κτίσμα υπάρχει ‘εν Θεώ’ και ο Θεός αποκαλύπτοντας τον εαυτόν Του με έναν θαυμάσιο και άρρητο τρόπο ... γίνεται τα πάντα εν πάσι» και προσθέτει ότι ακόμα και τώρα «ο Θεός είναι τα πάντα εν πάσι παρόλο που το αναγνωρίζουν μονάχα λίγοι» καταλήγοντας ότι η τελική αποκατάσταση των πάντων θα έγκειται στην αποκάλυψη αυτής της μεγάλης αλήθειας και στην παγκόσμια συνειδητοποίηση αυτής της υπέρτατης πραγματικότητας ( 3. 20 )

Ο Ορθόδοξος Διάκονος Geoffrey Ready, έχει γράψει μία έξοχη βιογραφία του Ιωάννη της Σκωτίας (John Scotus Erigena) του οποίου την θεολογία την εξέτασε κάτω από το φως του μεγάλου Ορθόδοξου θεολόγου Ιωάννη Παλαμά. Σύμφωνα με τον Ready «ο John Scotus Eriugena στέκεται ως μία αξιοθαύμαστη φιγούρα στην πνευματική ιστορία της Χριστιανικής Δύσης... Ως ενθουσιώδης μαθητής του Βυζαντινού Χριστιανισμού, ο Eriugena αφιέρωσε τον εαυτόν του στην αναζήτηση της αυθεντικής Χριστιανικής αλήθειας στις πηγές των Ελλήνων ( πατέρων ). Αναπόφευκτα λοιπόν, η διδασκαλία του τον έφερε σε σύγκρουση με τους Φραγκο-Λατίνους θεολόγους και κατέληξε να καταδικαστεί ως ‘αιρετικός’… αυτός ο μύστης-θεολόγος κατάφερε μέσα στο εχθρικό Φραγκο-Αυγουστινιανικό περιββάλον που ζούσε να χρησιμοποιήσει αρκετά εφόδια από την Ορθόδοξη πατερική θεολογία ώστε να διαφυλλάξει την πνευματική παράδοση που κληρονόμησε από τους Ιρλανδούς αγίους ( η οποία παράδοση είχε ξεκινήσει από τον 5ο αιώνα όταν ο άγιος Pádraig δημιούργησε ένα πλούσιο μοναστικό περιβάλλον, το οποίο ανέδειξε την Ιρλανδία ως «νήσο τ&mmega;ν αγίων» ) ...O Eriugena μετέφρασε στην Λατινική σχεδόν όλα τα έργα του Διονύσιου του Αρεοπαγήτη καθώς και έργα του Μάξιμου του Ομολογητή. Επηρεάστηκε βαθύτατα από αυτούς τους πατέρες της Ανατολής, καθώς επίσης και από τους Ωριγένη, Γρηγόριο Νύσσης και Γρηγόριο Θεολόγο... τόσο στην θεολογία του όσο και στην ανθρωπολογία και σωτηριολογία του... Εξετάσαμε προσεκτικά τα έργα του Eriugena, σύμφωνα με τα αυστηρότερα Πατερικά ( Ορθόδοξα ) κριτήρια, συγκρινοντάς τον με ‘το φώς της Ορθοδοξίας’ Αγ Γρηγόριο Παλαμά, και τα βρήκαμε να στέκονται καλώς» (2)

Όπως εξηγεί ο Ready, ο Eriugena διατηρεί την Ορθόδοξη ιδέα ότι η σωτηρία των ανθρώπων συντελείται με την συν-εργασία τους και όχι ενάντια στην θελησή τους. Επάνω σε αυτό το ζήτημα ο Eriugena έγραψε

(«Περι φύσεων» 5ο βιβλίο) ότι «η ανάσταση πραγματοποιείται με την συνεργασία (του ανθρώπου και της Χάρης του Θεού)».

Αναφορικά με τον Ουνιβερσαλισμό του Eriugena ο Ready γράφει «Ούτε ο John Scotus Eriugena ούτε ο Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί την σωτηρία απλά ως την λύτρωση του ανθρώπου απο την αμαρτία και τον θάνατο. Όπως όλοι οι πατέρες, επιμένουν ότι το έργο του Θεού μέσω του Χριστού και μέσω της αποστολής που έχει ανατεθεί στην εκκλησία, δεν θα ολοκληρωθεί μέχρι να πραγματοποιηθεί ‘η αποκατάστασις πάντων’. Για τους ανθρώπους αυτή η αποκατάσταση δεν είναι τίποτα άλλο από την πλήρη συμμετοχή τους στην ζωή του Θεού...Ο Eriugena λοιπόν κοιτάει προς την Ανατολή και βρίσκει στα γραπτά των ελληνόφωνων πατέρων το πληρέστερο όραμα της εν Χριστώ σωτηρίας προκειμένου να εκφράσει την δική του πνευματική εμπειρία. Χρησιμοποιώντας το λεξιλόγιο του Ωριγένη, του Γρηγόριου Νύσσης και του Μάξιμου του Ομολογητή – το οποίο λεξιλόγιο είναι δανεισμένο σε μεγάλο βαθμό από τις Νεοπλατωνικές αντιλήψεις περί αποκατάστασης – ο Eriugena περιγράφει την διαδικασία της κάθαρσης, φωτοδότησης και δοξασμού του ανθρώπου όπως επιστρέφει στην πληρότητα της αληθινής του φύσης».

Ο Ready προσθέτει: «εμπνεόμενος από τα γραπτά των Ορθοδόξων πατέρων της Ανατολής, ο Eriugena εξηγεί ότι αυτή η ‘αποκατάστασις’ συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ολόκληρη την κτίση. Όντως τα δύο ( άνθρωπος και κτίση ) είναι άμεσα συνδεδεμένα, καθώς σύμφωνα με τον Eriugena ο άνθρωπος είναι ‘ο μικρόκοσμος’ και ‘η επιτομή εκείνης της σκέψης του Θεού που αποτελεί ολόκληρη την κτίση’»

Ο Eriugena ακολουθεί το παράδειγμα των ελλήνων πατέρων αναφορικά στην ιδέα της "κατα χάριν θέωσης». Στο τρίτο βιβλίο «Περι φύσεων» ( 3, 15 ), γράφει μεταξύ άλλων«Όταν η κάθε ( δημιουργημένη ) υπόσταση καθαρισθεί από όλες τις ακάθαρτες ουσίες και όταν ελευθερωθεί από οτιδήποτε δεν ανήκει στην πραγματική της φύση, θα είναι όμορφη μέσα στην ιδιαίτερη φυσική της τελειότητα...έχοντας θεωθεί όχι εκ φύσεως αλλά κατα χάριν»

Για τους γνωστούς λόγους (προκειμένου να μην κατηγορηθεί όπως λανθασμένα κατηγορήθηκε ο Ωριγένης ότι διδάσκε την μελλοντική ισότητα μεταξύ Σατανά και Αρχαγγέλων, αμαρτωλών και αγίων, κλπ, καθώς επίσης και για να μην κατηγορηθεί ότι προωθεί την αμαρτία) ο Eriugena διευκρινήζει ότι παρόλο που ‘θα σωθούν οι πάντες’ δεν θα απολαμβάνουν όλοι την ίδια δόξα όταν γίνει η αποκατάσταση και όταν ο Θεός θα είναι τα πάντα εν πάσι. Αλλά «παρόλα αυτά, το όραμα του Eriugena σχετικά με την σωτηρία είναι τόσο ευρύ (και καθολικό) όσο του Ωριγένη και του Γρηγορίου Νύσσης, και πιθανότατα εξαπλώνεται περισσότερο από το όραμα του Παλαμά... Ο Eriugena βλέπει ένα τέλεια οργανωμένο σύμπαν, μέσα στο οποίο δν παραμένει ούτε ίχνος από αμαρτία ή επιθυμία αμαρτίας, και όπου κάθε συνειδητό όν απολαμβάνει την μερίδα της Θεϊκής σοφίας και χαράς που του αρμόζει. Ο οίκος άλλωστε έχει ‘πολλά δωμάτια’. Όλοι θα σωθούνε, αλλά δεν θα θεωθούνε όλοι. Ξανά και ξανά επαναλαμβάνει τη διδασκαλία ότι τελικά δεν θα χαθεί καμμία υπόσταση. ‘Οι σκέψεις των πονηρών ανθρώπων’ τελικά θα εξολοθρευτούν επειδή δεν είναι παρά ματαιότητα. Αλλά στην βαθύτερη ουσία τους, ακόμα και οι δαίμονες είναι κάτι το καλό απλά επειδή υπάρχουν και ο Eriugena προτείνει, χωρίς να πεί τίποτα περισσότερο, ότι ο Ωριγένης είχε δίκηο που δίδαξε ότι τελικά ο Σατανάς και οι αγγελοί του θα μετανοήσουν και θα επιστρέψουν στον Θεό». Το ότι ο Eriugena έβλεπε με συμπάθεια την ιδέα ότι τελικά θα συμφιλιωθούν με τον Θεό ακόμα και οι διάβολοι το αναφέρει και η συγγραφέας Alice Gardner στο βιβλίο της Studies in John the Scot (Erigena), a Philosopher of the Dark Ages (3)

Ήταν δύσκολο για τον Eriugena να εκφραστεί ελεύθερα επάνω στο θέμα της αποκατάστασης καθώς οι εχθροί της ιδέας αυτής τείνουν να διαστρεβλώνουν τα λόγια των υποστηρικτών της. Έχοντας πιθανόν υπ όψιν του την καταδίκη της καρικατούρας του Ουνιβερσαλισμού την εποχή του Ιουστινιανού, ο Eriugena ήταν πολύ προσεκτικός και συντηριτικός στην διατυπωσή της προσπαθώντας να αποφύγει τυχόν παρερμηνεία των λογιών του. Φοβόταν ιδιαίτερα να μην κατηγορηθεί ότι διδάσκει Πανθεϊσμό ή Μονισμό ότι δηλαδή στην αποκατάσταση τα πάντα θα διαλυθούν μέσα σε μία υπόσταση και ότι θα είναι ίδια χωρίς καμμία ιδιαιτερότητα ή μοναδικότητα. Η Alice Gardner αναφέρει ότι «το τελειοποιημένο σύμπαν που μας παρουσιάζει ο Eriugena δεν είναι ένας τεράστειος ωκεανός όπου οι ιδιαιτερότητες των πάντων θα απορροφηθούν μέσα σε μία ατέλειωτη μονοτονία, αλλά θα είναι μία τέλεια εναρμονισμένη σύνθεση όπου όλα τα συνειδητά όντα θα ζούνε με ενότητα αλλά χωρίς να συγχέεται η ατομική τους οντότητα»

Παρόλο που δανείζεται όρους από το Νεοπλατωνικό λεξιλόγιο, ο Eriugena (όπως και ο Μάξιμος ο Ομολογητής) διαχωρίζει τον εαυτόν του από τη Νεοπλατωνική αντίληψη ότι τα πάντα είναι «άκτιστα» ενώ καθυσυχάζει τους Ορθοδόξους Χριστιανούς ότι στην Αποκατάσταση όχι μόνο θα διατηρηθεί η ατομικότητα και η διαφορετική ταυτότητα του κάθε όντος ( και φυσικά ότι θα διατηρηθεί η διαφορά μεταξύ του άκτιστου Θεού και των κτιστών πλασμάτων του ): «Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ του ίδιου του Θεού και εκείνων που θα είναι όμοιοι με αυτόν; Η διαφορά θα είναι ότι ενώ ο ΕΝΑΣ Θεός είναι άκτιστος, οι άλλοι ( δηλ. όλα τα λογικά δημιουργήματα ) υπάρχουν μέσω της δημιουργίας» (Περι Φύσεων, Βιβλίο Δ’)

Ο Ουνιβερσαλισμός στον Μεσσαίωνα

Εκτός από τον Eriugena, υπήρξαν και άλλοι Ουνιβερσαλιστές που κατα τη διάρκεια του Μεσσαίωνα διατήρησαν ζωντανή την ευρύτερη ελπίδα του Ευαγγελίου. Ο ιστορικός Austin γράφει: «Ο Ουνιβερσαλισμός δεν εξαφανίσθηκε ολοσχερώ&iigmaf; μετά την καταδίκη του στην Ε’ Οικουμενική Σύνοδο. Βλέπουμε σκόρπια ίχνη του εδώ και εκεί με Χριστιανούς να τον διδάσκουν καθόλη την διάρκεια των σκοτεινών αιώνων. Ακόμα και μέχρι το 730 μ.Χ, διάφορες τοπικές Συνόδοι συνέχισαν να καταδικάζουν την διδασκαλία αυτή, που σημαίνει ότι ακόμα είχε υποστηρικτές. Το 744, την υποστήριξε ένας Καθολικός ιερέας, ο Clement. Το 850 την δίδαξε ο Ιρλανδέζος John Scotus Erigena, ο οποίος ήταν από τους πιό μορφωμένους άνδρες της εποχής του... Το 1190 στην Γαλλία, την υποστήριξε ο Αββάς Raynold του Μοναστηρίου St. Martin. Επίσης την δίδαξε στο Παρίσι το 1210 ο μεγάλος θεολόγος και φιλόσοφος Amalric. Το 1222, βλέπουμε τον Ουνιβερσαλισμό να διδάσκεται από την πανάρχαια σέκτα των Νεστοριανών... Το έτος εκείνο, επίσης βλέπουμε τον Νεστοριανό επίσκοπο της πόλης Bassorah, Saloman να διακηρύττει την σωτηρία όλων των ανθρώπων. Υπερασπιζόμενος τη διδασκαλία αυτή, χρησιμοποίησε διάφορα Ουνιβερσαλιστικά αποσπάσματα από τα γραπτά των μεγάλων πατέρων της αρχαίας εκκλησίας Θεόδωρου Μοψουεστίας και Διόδωρου της Ταρσού, ενώ τόνιζε ότι και πολλοί άλλοι Νεστοριανίζοντες πατέρες ήταν Ουνιβερσαλιστές. Πολλοί άλλοι επιφανείς υποστηρικτές του Ουνιβερσαλισμού κράτησαν ζωντανή την διδασκαλία αυτή μέχρι την αυγή της μεγάλης Μεταρρύθμισης» (4)

Γενικά ο Ουνιβερσαλισμός, ή οι Ουνιβερσαλιστικές τάσεις, παρατηρούνται σε διάφορες Χριστιανικές σέκτες ( Όπως οι Albigenses, οι Waldenses, οι Παυλικιανοί και οι Lollards ) καθώς και σε διάφορους Χριστιανούς μύστες του Μεσσαίωνα. Τόσο ο Γρηγόριος Παλαμάς όσο και ο Άγιος Μακάριος έδειξαν να πιστεύουν, τουλάχιστον εσωτερικά, στην ιδέα ότι τελικά ίσως σωθούν όλοι οι άνθρωποι.

Την ιδέα της Αποκατάστασης υποστήριξαν και πολλοί Καθολικοί μύστες. Ο μεγάλος Ελβετός (Καθολικός) θεολόγος Hans Urs von Balthasar ξεσήκωσε τους συντηριτικούς ιεράρχες της εκκλησίας του όταν το 1986 διακύρηξε την ελπίδα ότι τελικά θα σωθούν όλοι οι άνθρωποι. Υπερασπιζόμενος την ιδέα του Ουνιβερσαλισμού υπενθύμισε στους Καθολικούς ότι πολλοί από τους αναγνωρισμένους μύστες του Μεσσαίωνα δίδαξαν την μεγάλη αυτή ελπίδα του ευαγγελίου. Ως παραδείγματα ανέφερε τα ονόματα των Mechtilde of Hackeborn, Julianna of Norwich, Mechtilde of Magdeburg, Angela of Foligno και Adrienne von Speyer. (5)

Όλοι αυτοί οι μύστες, παρόλη την γαλούχησή τους μέσα στην σκοταδιστική θεολογία της Δύσης, έφτασαν στο σημείο να διακρίνουν την μεγάλη και σωτήρια αγάπη του Θεού προς όλα τα πλασματά Του. Από τους Καθολικούς αυτούς μύστες ξεχωρίζει μία γυναίκα, η Julianna του Norwich, (14ος αιώνας), η οποία όταν αναρρωτήθηκε γιατί ο Πάνσοφος Θεός δεν απέτρεψε την είσοδο της αμαρτίας στον κόσμο άκουσε την φωνή του Χριστού να της λέει «Η άμαρτία έπρεπε να υπάρξει, αλλά στο τέλος όλα θα πάνε καλά. Τα πάντα θα αποβούν καλά και κάθε είδους πράγμα θα αποβεί σε καλό» (6)

Ο χαρακτήρας των Ουνιβερσαλιστών πατέρων

Φυσικά για όλους τους Ουνιβερσαλιστές πατέρες στους οποίους αναφερθήκαμε ισχύει το «ουδείς αναμάρτητος και ουδείς αλάθητος». Σε γενικές γραμμές όμως διακρίθηκαν (σε σύγκριση με τους πατέρες που υποστήριξαν το δόγμα της «ατελεύτητης» κόλασης) τόσο σε ανωτερότητα πνεύματος όσο και σε ανθρωπιά. Ήταν δηλαδή πιό ανεκτικοί σε σχέση με όσους διαφωνούσαν με την επικρατούσα θεολογία της εποχής τους. Αφού παραθέτει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων από Ουνιβερσαλιστές πατέρες των πρώτων 5 αιώνων της εκκλησίας, ο Hanson επισημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτοί διακρίθηκαν όχι μόνο σε μόρφωση αλλά και σε ήθος, σε αγάπη και σε χαρακτήρα: «ο Ωριγένης, οι Γρηγόριοι, ο Βασίλειος, ο Δίδυμος, ο Θεόδωρος, ο Θεοδώρητος και όλοι οι άλλοι Ουνιβερσαλιστές πατέρες ήταν σε πνευματικότητα από τους μεγαλύτερους αγίους της εκκλησίας»

Ο Beecher προσθέτει: «Δεν γνωρίζω κάποιον Ουνιβερσαλιστή πατέρα που να είχε άσχημο χαρακτήρα, ιδιαίτερα την εποχή της ελεύθερης σκέψης όπως αναδείχθηκε στην Αλεξανδρινή σχολή και όπως υποστηρίχθηκε από τον Ωριγένη. Κατα τη διάρκεια των δοξασμένων εκείνων πρώτων αιώνων της εκκλησίας στους πρώτους τέσσερεις αιώνες της, ο Ουνιβερσαλισμός φαίνεται να ήταν η αντίληψη που είχαν οι περισσότεροι Χριστιανοί, τόσο στην Δύση όσο και στην Ανατολή. Στον δε κατάλογο των διδασκάλων της Αποκατάστασης, ανήκαν τα καλύτερα ονόματα της καλύτερης εποχής της αρχαίας εκκλησίας. Πρέπει να τονίσω ότι ο Ουνιβερσαλισμός ήταν επικρατέστερος όπου η γλώσσα της Καινής Διαθήκης ήταν ακόμα ζωντανή, δηλαδή στους μεγάλους έλληνες πατέρες και μάλιστα κατα τη διάρκεια των καλύτερων αιώνων της εκκλησίας ( πρώτους 5 αιώνες ), ενώ ο Ουνιβερσαλισμός υποχώρησε και σχεδόν εξαφανίσθηκε όσο η εκκλησία βυθιζόταν (μετά τον 5ο αιώνα) στην παρακμή σε σκέψη και σε πολίτευμα. Απο την άλλη μεριά, η διδασκαλία ότι οι μεταθανάτιες τιμωρίες δεν θα έχουν τέλος επικράτησε περισσότερο σε εκείνα τα μέρη όπου η Καινή Διαθήκη δεν διαβαζοταν στην ελληνική γλώσσα, και φυσικά στους σκοτεινότερους αιώνες της εκκλησιαστικής ιστορίας»

Υποσημειώσεις

1. πηγή: Φως Χριστού Φαίνει Πάσι, Δοκίμιο Ορθοδόξου φιλοσοφίας, του Dimitru Staniloae, Μετάφραση: Ζηνοβία Δρακοπούλου - Παν. Νέλλας, Εποπτεία 29/1978, σσ. 943-9, On Line Library of the Church of Greece

2. An Orthodox Evaluation of Certain Teachings in the Writings of John Scotus Eriugena in Light of the Theology of St Gregory Palamas by Deacon Geoffrey Ready

3. Studies in John the Scot (Erigena), a Philosopher of the Dark Ages, Alice Gardner ( σελ. 110-111. Oxford University Press, 1900; reprinted Bristol: Thoemmes Press, 1993, πηγή: Geoffrey Ready

4. BRIEF HISTORY OF UNIVERSALISM, BY REV. J.M. AUSTIN ca. 1855.

5. For What May We Hope?, by Hans Urs von Balthasar, 1986, πηγή: Reverend James T. O'Connor, © The Homiletic & Pastoral Review, 86 Riverside Dr., New York, N.Y. 10024, (212) 799-2600.

6. Julian of Norwich, Mother 1961, The Revelations of Divine Love of Julian of Norwich, chapter 27, Translated by James Walsh. London: Burns and Oates

Index