Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα

16. Η Αναβίωση του Ουνιβερσαλισμού

"Η αναβίωση του Ουνιβερσαλισμού μετά από την χιλιετή εκλειψή του είναι το ίδιο αξιοθαύμαστη όσο και η προσωρινή του εξαφάνιση..."Hanson

Περίπου χίλια χρόνια μετά την καταδίκη και τον αφορισμό της ιδέας της Αποκατάστασης από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, άρχισαν τον 17ο αιώνα δειλά δειλά στην Γηραιά Ήπειρο ( και αργότερα στην Αμερική ) να κάνουν την εμφανισή τους θεολόγοι που αμφισβήτησαν την παραδοσιακή ιδέα της «ατελεύτητης κόλασης». Ο Ουνιβερσαλισμός εξαπλώθηκε γρήγορα ως ιδέα και έφερε την ανακούφηση σε αμέτρητες ψυχές παρόλο που πολεμήθηκε από τις διάφορες επίσημες εκκλησίες. Συνοψίζοντας την μέχρι τότε αναβίωση και εξάπλωση του Ουνιβερσαλισμού, ο Hanson έγραφε περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα τα εξής: «με την εφεύρεση του τυπογραφείου, η αυγή της Μεταρρύθμισης και η αύξηση της γενικής μόρφωσης, ο Ουνιβερσαλισμός μας όχι μόνο αυξήθηκε και εξαπλώθηκε αλλά η πνευματική του δύναμη μαλάκωσε τα σκληρά δόγματα της Χριστιανοσύνης και ξεδίπλωσε το ρόδο της άνοιξης σε όλες τις Χριστιανικές χώρες. Παρόλο που – όπως ο Χριστός – η διδασκαλία αυτή φάνηκε να πεθαίνει για πάντα, εν τούτοις σαν τον Κύριο που την αποκάλυψε στις καρδιές των ανθρώπων, αναστήθηκε και αυτή με την δόξα του Θεού»

Με εξαίρεση ορισμένες Προτεσταντικές εκκλησίες στην Αμερική και στην Ευρώπη που δηλώνουν Ουνιβερσαλιστικές η αναβίωση του Ουνιβερσαλισμού περιορίσθηκε τελικά στον 20ο αιώνα σε ατομικό επίπεδο και σε διάφορους θεολογικούς κύκλους. Το 1947 δημοσιεύθηκε στην Ελλάδα ένα Ουνιβερσαλιστικό βιβλίο του Κωνσταντίνου Ξηροκώστα με τίτλο Έρχεται η μεγάλη απελευθέρωσις του ανθρώπινου γένους. Όσον αφορά τις Ουνιβερσαλιστικές τάσεις στον χώρο της Ορθοδοξίας θα έλεγα ότι ξεχωρίζει η σκέψη του Jean Daniélou, ο οποίος αναδείχθηκε σε ένθερμο υποστηρικτή του Ωριγένη.

O ιστορικός D B Eller συνοψίζει ως εξής την ιστορία του Ουνιβερσαλισμού στον χώρο της Δυτικής θεολογίας στον αιώνα που μόλις πέρασε: «Ο Ουνιβερσαλισμός στον 20ο αιώνα, εξελίχθηκε σε μία ελεύθερη πίστη. Οι Ουνιβερσαλιστές συνεχίζουν να δίνουν μεγάλη έμφαση σε ιδέες όπως η αξιοπρέπεια και η αδελφοσύνη όλων των ανθρώπων, η ανοχή, και η λογικότητα στην ηθική συμπεριφορά... Στον 20ο αιώνα, ο Ουνιβερσαλισμός έχει συνδεθεί με την νεο-ορθόδοξη θεολογία όπως την διαμόρφωσε ο Ελβετός θεολόγος Karl Barth. Παρόλο που δεν δίδαξε άμεσα την τελική σωτηρία ( των πάντων ), ορισμένα αποσπάσματα από τα έργα του δίνουν έμφαση στην ακατανίκητο παγκόσμιο θρίαμβο της Χάρης του Θεού... Άλλοι νεο-ορθόδοξοι συγγραφείς έχουν προτείνει την ιδέα ότι οι Θεϊκές τιμωρίες δεν είναι παρά εξαγνιστική ή άλλου είδους μορφή της αγάπης του Θεού, η οποίες τελικά καταλήγουν στην Αποκατάσταση... Ακόμα και μερικοί συντηρητικοί Προτεστάντες υιοθέτησαν και υπερασπίσθηκαν την ιδέα του Ουνιβερσαλισμού... Είναι ξεκάθαρο ότι ο Ουνιβερσαλισμός, σε μία πληθώρα μορφών, συνεχίζει να έχει μεγάλη απήχηση στον χριστιανισμό της εποχής μας, τόσο σε συντηριτικούς όσο και σε ‘ελεύθερους’ κύκλους»( 1 )

Σήμερα οι περισσότεροι ίσως θεολόγοι είναι κρυπτο-Ουνιβερσαλιστές, κάτι που φαίνεται και με την αντιπάθεια ( και ντροπή ) που νοιώθουν για το παραδοσιακό δόγμα της κόλασης το οποίο με δυσκολία το ανέχονται και αν το ομολογούν το κάνουν «από τον φόβο των Ιουδαίων» ( βλέπε συντηριτικούς Χριστιανούς ). Πολλοί από τους «κρυφούς» Όυνιβερσαλιστές θεολόγους ή ιεράρχες όταν βρεθούν σε δύσκολη θέση σπεύδουν να διαβεβαιώσουν τους ακροατές τους ότι πιστεύουν στο παραδοσιακό δόγμα της «ατελεύτητης κόλασης» παρόλο που δεν το πιστεύουν. Με άλλα λόγια απλά απονέμουν φόρο τιμής σε ένα παραδοσιακό δόγμα, όπως ακριβώς κάνουν και με πολλούς αναχρονιστικούς «ιερούς κανόνες». Απο ότι φαίνεται λοιπόν, μάλλον έχουν αντισταφεί οι όροι, και οι σημερινοί θεολόγοι προσκυνούν το παραδοσιακό δόγμα της κόλασης «με τα χείλη τους» αλλά «η καρδιά τους απέχει πολύ από αυτό»!

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εσωτεριστών Ορθόδοξων θεολόγων φαίνεται να είναι ο Παναγιώτης Χρήστου, ο οποίος προκειμένου να μην δώσει διακαιώματα, παρόλο που περιγράφει τον θρίαμβο του Χριστού με λόγια που θυμίζουν Ουνιβερσαλισμό, καταλήγει στην συμβιβαστική λύση της μή-ύπαρξης για όσα λογικά όντα απαρνηθούν τελεσίδικα την αγάπη του Θεού: «Όλα τα όντα έχουν μια προκαταρκτική μετοχή στο Θεό, και ειδικά βέβαια τα λογικά όντα που σύμφωνα με το λόγο της δημιουργίας τους είναι εγκαθιδρυμένα στον ίδιο το Θεό και γι'αυτό αποκαλούνται "μοίρα Θεού"( στο σύστημα του Μαξίμου του Ομολογητή ). Ο άνθρωπος είναι μοίρα Θεού, αλλά όχι υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Δημιουργήθηκε ως μοίρα Θεού, αλλά παραμένει έτσι μόνο εφ' όσον κινείται σύμφωνα με το λόγο του, ενώ αν κινηθεί αντίθετα απο αυτόν, καταρρέει, φθάνει πάλι στο μη ον»( 2 )

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Χρήστου όμως είναι καθαρά Ουνιβερσαλιστική: «Η αγαθότης είναι η πρόκληση της δημιουργίας, ο έρως είναι η τελειοποίησή της. Η δημιουργία δεν είναι στατική αλλά δυναμική πραγματικότης, διότι έχει ξεκινήσει από προϋπάρχοντες λόγους, Αν και όλα τα όντα προήλθαν από το μη ον κατά την αγαθή βούληση του Θεού, εκδηλωθείσα ελεύθερα στην κατάλληλη στιγμή, οι λόγοι τους κατά την σκέψη του Μαξίμου προϋπήρχαν αϊδίως στον ένα Λόγο, στο Θεό. Κάθε κτιστό δημιουργήθηκε σύμφωνα με αντίστοιχο λόγο, και αυτός είναι που ορίζει τόσο τη γένεσή του όσο και την ουσία του» ( 3 )

Ο Παναγιώτης Χρήστου, ακολούθησε φαίνεται το παράδειγμα των αρχαίων πατέρων της εκκλησίας Ειρηναίου και Ιουστίνου, οι οποίοι στο θεολογικό τους σύστημα δεν μπορούσαν να δεχτούν την αιώνια ύπαρξη του κακού, αλλά «επειδή δεν ήθελαν να ενθαρρύνουν την αμαρτία» κατέληξαν στην μέση λύση της τελικής μή-ύπαρξης των αμετανόητων αμαρτωλών. Και οι δύο αυτοί πατέρες απέρριψαν την Πλατωνική ιδέα της αθανασίας της ψυχής λέγοντας ότι μονάχα ο Θεός είναι αθάνατος «και όσοι κάνουν το θελημά του». Μάλιστα προειδοποιούσανε τους Χριστιανούς της εποχής τους ότι ο Θεός θα βασανίζει τους αμαρτωλούς στην άλλη ζωή «όχι μονάχα για χίλια χρόνια όπως διδάσκει ο Πλάτωνας, αλλά αιώνια» και «για όσο διάστημα θέλει» πριν τελικά τους εξαφανίσει από το σύμπαν. Με τον ίδιο τρόπο, μοντέρνοι θεολόγοι όπως ο Χρήστου, επειδή δεν μπορούν να ανεχτούν την παντοτινή ύπαρξη του κακού διδάσκουν την κρυπτο-Ουνιβερσαλιστική ιδέα της μή-ύπαρξης. Η εκκλησία ποτέ δεν καταδίκασε επίσημα την ιδέα αυτή, στην οποία έχουν βρεί καταφύγιο πολλοί Χριστιανοί θεολόγοι που «νοιώθουν ρίγος» στην ιδέα ότι οι αμαρτωλοί θα βασανίζονται για πάντα. Η ιδέα της τελικής ανυπαρξίας των αμετανόητων αμαρτωλών είναι φυσικά πιό «ανθρώπινη», ίσως και λογική πιθανότητα με γνώμωνα την ελεύθερη βούληση, αλλά τελικά «στερείται της δόξας του Θεού» ενώ στερεί την δόξα και από τον ίδιο τον Θεό, ο οποίος έχει υποσχεθεί να ανακεφαλαιώσει, να σώσει και γενικά να συμφιλιώσει τα πάντα με τον Εαυτόν Του. Μονάχα ο Ουνιβερσαλισμός δοξάζει πραγματικά τον Θεό ως Παντοδύναμο, Πανάγαθο και Πάνσοφο.

Ένας άλλος μοντέρνος Ορθόδοξος συγγραφέας, ο Dimitru Staniloae, μιλάει πιό ανοιχτά για την προοπτική να σωθούν τελικά «τα πάντα». Σε ένα άρθρο του με τίτλο «Φως Χριστού Φαίνει Πάσι» το οποίο δημοσιεύθηκε από την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη της Κρατικής Εκκλησίας, γράφει: «Κάθε λόγος διψά για την τελική λογικότητα. Με τη δίψα του αυτή, ο κάθε λόγος αναφέρεται σε κάποια λογικότητα που βρίσκεται ήδη στο τέρμα της από την αρχή των αιώνων. Ακόμα, η τέλεια αυτή προαιώνια λογικότητα δεν μπορεί παρά νάναι το προσόν κάποιου προσώπου. Με την ιδιότητα αυτή και μόνον προσελκύει προς αυτήν κάθε λογικότητα του κόσμου. Κάθε λογικότητα, ως ουσιώδες αρχικό και τελικό συμπλήρωμα έχει τη γνώση, η οποία είναι το ιδιαίτερο προσόν του προσώπου»

Όπως και πολλοί άλλοι Ορθόδοξοι θεολόγοι ο Dimitru Staniloae σέβεται σε μεγάλο βαθμό τον Ουνιβερσαλιστή Μάξιμο τον Ομολογητή: «Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέγει: Ο Θεός θέλει να είναι Αυτός για την ψυχή, ότι είναι η ψυχή για το σώμα (Και για όσα βρίσκονται σε σχέση με το σώμα -δική μου σημείωση). Ο δημιουργός θέλει να φανερωθεί μέσα απ' όλα ευρισκόμενος μέσα σε όλα κατά τρόπο κατάλληλο, διά της ανθρωπότητος. Θέλει να είναι το παν εν πάσι, περισυλλέγοντας τα πάντα και δίδοντας εις τα πάντα την εν αυτώ υπόσταση. "Και γένηται τα πάντα εν πάσιν αυτός ο Θεός πάντα περιλαβών και ενυποστήσας εαυτώ". "Γι' αυτο το σκοπό δημιούργησε τον άνθρωπο". (P.G. 91, 1092. Βλ Φιλοσοφικά και Θεολογικά Ερωτήματα, Αθήνα 1978 , σ.σ.198-9)»

Ο Staniloae δείχνει να κατανοεί ορθά την διαδικασία της τελικής εκπλήρωσης του Θεϊκού σχεδίου, ενώ παραμένει μέσα στα πλαίσια της Ορθόδοξης παράδοσης δίνοντας έμφαση στην «συνεργασία» Θεού και ανθρώπου: «ο Λόγος οδηγεί τον κόσμο προς τον εαυτό Του με βάση το σύνδεσμό Του με τον άνθρωπο, σ' ένωση όλο και στενότερη με τον Εαυτό του δια του ανθρώπου και σε συνεργασία με τον άνθρωπο. Από αυτά προκύπτει ότι η μεγάλη ευθύνη του ανθρώπου δια τόν κόσμο, ως μέσον αυξήσεώς του, σημαίνει την αύξηση μέσα στο Θεό... Ο άνθρωπος δεν παράγεται όπως ένα αντικείμενο, αλλά καλείται να υπάρξει διά του Λόγου. Η πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στον κόσμο είναι, ας πούμε, μια διαλογική πράξη, μια απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του Λόγου. Μιλώντας στον Εαυτό του όπως προς το "εσύ", ο Λόγος παραχωρεί πραγματική ύπαρξη σ' αυτό το "εσύ". Αφού κατασκεύασε τον ύψιστο βιολογικό οργανισμό, ο Λόγος, μιλώντας εντός του, τυπώνει ταυτόχρονα τη σφραγίδα της υπόστασής Του επάνω σ' αυτόν, και ο άνθρωπος απαντώντας αναδύεται ως πρόσωπον... Ο Λόγος προσκαλεί τον άνθρωπο σε μια ύπαρξη αδιάρρηκτης σχέσης μαζί Του και μετά του κόσμου, διότι και βρίσκεται και θα βρεθεί μέσα σ' αυτή τη σχέση όλο και περισσότερο και κατ' απόλυτο τρόπο μέσω της σάρκωσής Του και της θέωσης του κόσμου στην αιώνια ζωή. Με τη δημιουργία του ανθρώπου, ή ακριβέστερα, με τη δημιουργία του κόσμου σα βάση για τη δημιουργία του ανθρώπου, ο Λόγος έθεσε τις προϋποθέσεις της ενανθρώπησής Του και της θέωσης του ανθρώπου και του κόσμου»

Ο Staniloae καταλήγει με μία όμορφη διατύπωση του Ουνιβερσαλιστικού παραδείγματος: «Το πρόσωπο του Λόγου είναι η πηγή του φωτός με την υπέρτατη συνείδησή του, με την αγάπη του χωρίς σκιά εγωϊσμού, με το υπέρτατο νόημα της ύπαρξης την οποία έχει και την οποία μεταδίδει στους πάντες μαζί με τη ζωή του. Μέσα στο πρόσωπό Του υπάρχουν "οι λόγοι" των πάντων. Μέσα στον αναστημένο Χριστό οι πάντες και τα πάντα πλημμυρίζουν ξανά με φως, διότι το σώμα του έγινε διαφανές για τη θεότητά του και για τους λόγους των πάντων» ( 4 )

Εάν εξετάσουμε προσεκτικά τα περιεχόμενα και την φρασεολογία των δημοσιευθέντων άρθρων, των ηγετών της Ορθοδοξίας θα δούμε ότι δεν απέχουν καθόλου από το πνεύμα του Ουνιβεσαλισμού. Για ευνόητους λόγους οι ιεράρχες αυτοί, στην πλειοψηφία τους μορφωμένοι άνθρωποι, δεν αναφέρονται ευθέως στην μεγάλη ελπίδα του Ευαγγελίου ( θα τους φάνε ζωντανούς οι φανατισμένοι Ορθόδοξοι... ) αλλά η γλώσσα που χρησιμοποιούνε πιστεύω μας δίνει το δικαίωμα να τους θεωρήσουμε ως «εσωτεριστές» Ουνιβερσαλιστές. Για παράδειγμα ο δημοφιλέστατος Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας Αναστάσιος γράφει: «Η Ορθοδοξία πρέπει να παραμείνει φορέας πνευματικής ελευθερίας, παρηγοριάς και ελπίδος στον σύγχρονο κόσμο. Φιλάνθρωπη, στην αρχική έννοια τού όρου. Γεμάτη συμπόνοια και ανυπόκριτη αγάπη για τον κάθε άνθρωπο, ιδιαίτερα τον ευρισκόμενο σε ανάγκες και στενοχωρίες, ανεξαρτήτως καταγωγής, φυλής, χρώματος, φύλου, θρησκευτικών πεποιθήσεων. Τον αδικούμενο ή διωκόμενο λόγω κοινωνικών ή πολιτιστικών διαφορών. Υποστηρίζοντας ανεπιφύλακτα την ισότητα όλων των ανθρώπων και το χρέος τής αδελφοσύνης. Καλείται να έρχεται αρωγός προς πάντα άνθρωπον, μάλιστα τον αμαρτωλό και τον ελάχιστο αδελφόν, τον οποίο διάφοροι κατά τόπους και θέσεις ισχυροί υποτιμούν και περιφρονούν. Η Ορθοδοξία είναι ταγμένη να τονίζει την αξία και το κάλλος του αγίου βίου και να καλλιεργεί πρόσωπα ελεύθερα που με το ήθος, τον χαρακτήρα, το δημιουργικό τους πνεύμα ανυψώνουν τον εαυτό τους και την κοινωνία» ( 5 ) Και να μου πεί αυτός ο άνθρωπος ότι δεν ελπίζει στην τελική σωτηρία «πάντων των ανθρώπων» δεν θα το&uu; πιστέψω. Δεν μπορεί να γράφει αυτά τα θαυμάσια λόγια και να πιστεύει την ίδια ώρα ότι ο Αγαθός και Φιλάνθρωπος Θεός τον οποίον λατρεύει θα επιτρέψει να χαθεί έστω και μία ψυχή για πάντα.

Υποσημειώσεις

1. Universalism: a critical history, by D B Eller

2. Ο ΄Ανθρωπος στο ΄Απειρο της Αϊδιότητος, Παναγιώτης Χρήστου, Εποπτεία 67/1982, 369-93, On Line Library of the Church of Greece

3. ο.π

4. Φως Χριστού Φαίνει Πάσι, Δοκίμιο Ορθοδόξου φιλοσοφίας, του Dimitru Staniloae, Μετάφραση: Ζηνοβία Δρακοπούλου - Παν. Νέλλας, Εποπτεία 29/1978, σσ. 943-9. On Line Library of the Church of Greece

5. Οι τρεις διαχρονικές αλήθειες στην εποχή τής Παγκοσμιοποίησης, Ομιλία τού σεβασιμιοτάτου Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας Αναστασίου. Αναδημοσίευση από την εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής 18 Νοεμβρίου 2001, σελ. 32

Index