Παγκόσμια Αποκατάσταση: η Χρυσή παράδοση των πατέρων
του Νικήτα Μπάλλα
17. Ο Ουνιβερσαλισμός στην Ορθόδοξη Ρωσσία
"Η πνευματική βάση της Ορθοδοξίας γεννάει την επιθυμία και λαχτάρα για Παγκόσμια σωτηρία..." Nicholas Berdyaev
Διάφοροι Ορθόδοξοι θεολόγοι, ιδιαίτερα από την μαρτυρική Ρωσία, αντιλαμβάνονται τη δύναμη που έχει η διδασκαλία της παγκόσμιας Αποκατάστασης όπως βλέπουμε και στα ακόλουθα απόσπασματα από ένα άρθρο του Nicholas Berdyaev με τίτλο «Η αλήθεια της Ορθοδοξίας»:
«Ολόκληρη η κτίση υπόκειται στην επίδραση της Χάρης του Αγίου Πνεύματος. Η παρουσία του Χριστού έχει παγκόσμιο και κοσμογονικό χαρακτήρα. Σηματοδοτεί κατά κάποιο τρόπο μία νέα δημιουργία, μία νέα ημέρα δημιουργίας του κόσμου. Η δικονομική αντίληψη της εν Χριστώ Λύτρωσης ως η εκτέλεση κάποιας «δικαστικής» διαδικασίας μεταξύ Θεού και ανθρώπων είναι κάπως ξένη προς την Ορθοδοξία. Πιο οικεία
( στην Ορθοδοξία ) είναι μία κοσμολογική και οντολογική αντίληψη της παρουσίας μίας νέας δημιουργίας και μίας ανανεωμένης ανθρωπότητας»
«Η σωστή ιδέα της θέωσης ήταν συνάμα η κεντρική ιδέα, η θέωση του ανθρώπου και ολόκληρου του δημιουργηθέντος κόσμου. Η Σωτηρία εστί Θέωση. Ολόκληρος ο δημιουργημένος κόσμος, ολόκληρος ο κόσμος υποτάσεται στη θέωση. Η Σωτηρία είναι η πνευματική φώτηση και μεταμόρφωση της κτίσης και όχι μία δικαστική δικαίωση. Η Ορθοδοξία θεωρεί την ΑΝΑΣΤΑΣΗ ως την αποκορύφωση και ώς τον τελικό στόχο της Χριστιανοσύνης...Η Ανατολή είναι πάντα πιό συμπαν-τική από τη Δύση...Η πνευματική βάση της Ορθοδοξίας γεννάει την επιθυμία και λαχτάρα για Παγκόσμια σωτηρία. Η Σωτηρία γίνεται κατανοητή όχι μονάχα σε ατομικό επίπεδο αλλά και σε συλλογικό, συμπεριλαμβάνοντας ολόκληρο τον κόσμο. Τέτοια λόγια όπως αυτά που είπε ο Θωμάς Ακινάτης ( θεολόγος της Δύσης ) ότι ο δίκαιος στον Παράδεισο θα ευφραίνεται και θα χαίρεται με τα βασανηστήρια των αμαρτωλών στην κόλαση δε θα μπορούσαν να βγούν από την καρδιά της Ορθοδοξίας»
«Ούτε θα μπορούσε η Ορθοδοξία να κηρύξει τη διδασκαλία περί προορισμού, όχι μονάχα υπό την ακραία Καλβινιστική μορφή αλλά ούτε υπό τη μορφή που φαντάστηκε ο Ιερός Αυγουστίνος. Οι μεγαλύτεροι διδάσκαλοι της Ανατολικής Εκκλησίας, από τον Κλήμη της Αλεξανδρείας μέχρι τον Μάξιμο τον Ομολογητή, ήταν υποστηρικτές της Αποκατάστασης, της Παγκόσμιας Σωτηρίας και Ανάστασης. Αυτό είναι και το χαρακτηριστικό στοιχείο της ( μοντέρνας ) θρησκευτικής σκέψης στη Ρωσία. Η Ορθόδοξη σκέψη δεν καταπιέσθηκε ποτέ από την ιδέα της Θεικής Δικαιωσύνης και δεν ξέχασε ποτέ την ιδέα της Θεικής αγάπης. Κυριότερα από όλα η Ορθόδοξη σκέψη ποτέ δεν προσδιόρισε τον άνθρωπο από την οπτική γωνιά της Θεικής Δικαιωσύνης αλλά μέσα από την ιδέα της Μεταμόρφωσης και Θέωσης του ανθρώπου και του κόσμου» (1)
Πιστεύω ότι η δημοφιλία του Ουνιβερσαλισμού στην Ορθόδοξη Ρωσσία οφείλεται στην υψηλή πνευματική παράδοση της μαρτυρικής αυτής χώρας. Αναπόφευκτα όμως υπάρχουν και οι αντιδράσεις των «συντηριτικών» Ορθοδόξων: «πρόσφατα ο Ελληνας Ορθόδοξος ιερέας και θεολόγος π. Αμβρόσιος Γιακάλης, επιτίμησε ορισμένους Ρώσσους Ορθόδοξους θεολόγους ( οι οποίοι έχουνε ρίζες στο Σλαβόφιλο κίνημα ), οι οποίοι είναι επιφανείς Χριστιανοί, και σίγουρα όχι Ωριγενιστές, όπως ο Vladimir Lossky και ο πατήρ Georges Florovsky επειδή ανακάλυψαν ότι η θεολογία της εικόνας οδηγεί στην διδασκαλία της Παγκόσμιας Αποκατάστασης, αναβιώνοντας έτσι την καταδικασμένη διδασκαλία του Ωριγένη» (2)
Πιστεύω ότι έχει κάποια βάση ο ισχυρισμός των Ρώσσων θεολόγων ότι ο Ουνιβερσαλισμός διδάσκεται από την Ορθόδοξη εικονογραφία: «Ο Χριστός είναι ο νέος Αδάμ, ο πρωτότοκος πάσης κτίσεως ( ΚΟΛΟΣ 1:15), και ο αγιασμός του κόσμου τελικά απορρέει από την ενότητα της δημιουργίας. Οι Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας αποκάλεσαν την κατάσταση αυτή όπου εκφράζεται η τελική ενότητα ως την Αποκατάσταση των πάντων. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής ( 580-662 ) εστίασε την προσοχή του σε αυτήν την Αποκατάσταση των πάντων σε ενότητα. Αυτή η διδασκαλία φαίνεται ξεκάθαρα στην Ορθόδοξη εικονογραφία. Στην αρχιτεκτονική της Βυζαντινής Εκκλησίας, βλέπουμε την εικόνα του Παντοκράτωρα ψηλά στον εσωτερικό τρούλο του ιερού όπου φαίνεται ως το κέντρο, κρατώντας σε ενότητα ολόκληρο τον κόσμο ο οποίος συμβολίζεται από τον ναό. Ο Παντοκράτωρας δεν είναι, όπως το έχουν ερμηνεύσει πολλοί, ο Κριτής και ο Ηγεμόνας της κτίσης. Αντίθετα, η εικόνα του συμπαντικού Χριστού καλεί τους πιστούς να ενώσουν μαζί ολόκληρη την κτίση, φέρνοντας ενότητα, τάξη και ομορφιά μέσα από το χάος» (3)
Ο «μοναχός της πόλης» Lev Gillet
Θα ήταν άδικο να μην αναφερθoύμε στον άνθρωπο που ονόμασε τον Θεό ως «ο Κύριος Αγάπη». Ο Lev Gillet, τον οποίον η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας θυμάται ως ο «μοναχός της πόλης», ήταν έτη φωτός μπροστά από τους Χριστιανούς της εποχής του. Ο άνθρωπος αυτός είχε όραμα. Είχε «δεί» τον Θεό, τον είχε ψηλαφίσει, τον είχε αφουγκραστεί, τον είχε καταλάβει, και τον είχε «ακούσει». Κατανώντας απόλυτα την Χριστιανική αποκάλυψη ότι «ο Θεός αγάπη εστί», κάθε φορά που αναφερόταν σε Αυτόν, αναφερόταν στην Αγάπη.
Ο μύστης αυτός επειδή δεν μπορούσε να ανεχτεί τα δογματικά τείχη που τον χώριζαν από τους Χριστιανούς των άλλων δογμάτων απλά ανέβασε το πνεύμα του ψηλότερα από τα τείχη αυτά, εκεί ψηλά όπου κάθεται ο ίδιος ο Κύριος Αγάπη. Δεν ήταν μόνος. Ο επίσκοπος Evlogy ο οποίος ως Μητροπολίτης του Παρισίου, ήταν «πνευματικός πατέρας» του Lev Gillet, ανέφερε ότι οι Μητροπολίτες Platon του Κιέβου και Filaret της Μόσχας ανακοίνωσαν απο κοινού τα εξής: «Άνδρες όπως ο Αγ. Σεραφείμ του Sarov, ο Αγ. Francis του Assisi, και πολλοί άλλοι κατάφεραν με τις ζωές τους να πετύχουν την ενότητα των εκκλησιών. Δεν είναι όλοι τους πολίτες της Μίας Αγίας και Καθολικής Εκκλησίας; Με το υψηλό επίπεδο πνευματικής ζωής που έζησαν, ανέβηκαν ψηλότερα από τα τείχη που μας χωρίζουν, αλλά τα οποία δεν φτάνουν στον ουρανό» (4)
Όπως αναφέρει ο Fr. Michael Plekon στο δοκιμιό του με τίτλο Father Lev Gillet: The Monk in the City, a Pilgrim in many worlds, ο Lev Gillet όντως δεν ήταν καθόλου μόνος του στην υπερ-δογματική του κοινωνία με τους Χριστιανούς άλλων δογμάτων, αλλά είχε την εκλεκτή παρέα ανθρώπων όπως ο Paul Evdokimov, ο Fr. Bulgakov και η Mother Maria Skobtsova. Ζώντας τόσο σε μοναστήρια της Καθολικής Δύσης όσο και της Ορθόδοξης Ανατολής, «τόσο ανάμεσα στους Ρώσσους μετανάστες όσο και ανάμεσα στους άστεγους του Παρισίου και του Λονδίνου, της Βειρυτού και της Γενεύης, ο μικρόσωμος αυτός μοναχός είχε μία τεράστεια ψυχή».
Ο Lev Gillet είδε τον Θεό ως πυρ καταναλίσκον, όχι με την έννοια που τον βλέπουν ορισμένοι κολασολάγνοι θεολόγοι αλλά με την έννοια ενός Θεού που κατακαίει κάθε ίχνος αμαρτίας με την μεγάλη του αγάπη, η οποία αγάπη είναι σκέτη φωτιά: «Ο Θεός είναι πυρ. Ο Θεός είναι αγάπη.... Αιώνες μετά από την ημέρα που ο Μωησής είδε την φλεγόμενη βάτο, η ίδια φωτιά εμφανίσθηκε ως η φωτιά που αναστάτωσε τις καρδιές των μαθητών του Ιησού έξω από την πόλη της Εμμαούς. Εμφανίσθηκε και την ημέρα της Πεντηκοστής ως πύρινες γλώσσες. Όταν λέμε ότι ο Θεός είναι μία πύρινη αγάπη λέμε μία μεγάλη αλήθεια η οποία όμως αναποδογυρίζει πολλές από τις ιδέες μας. Στην πραγματικότητα αναποδογυρίζει όλες τις ιδέες μας» (5)
Όταν πήγε νοερά στο άγιον όρος όπου κάποτε ο Μωησής είδε την φλεγόμενη βάτο, ο Lev Gillet ρώτησε τον Θεό ποιό ήταν το ονομά Του, και άκουσε τον Ιεχωβά να του απαντά: «Ρωτάς ποιό είναι το ονομά μου. Είμαι ο ΩΝ. Κοίτα μπροστά σου και δές την φλεγόμενη βάτο η οποία αν και καίγεται δεν καταναλώνεται. Βλέπεις φωτιά. Εγώ ο ίδιος είμαι φωτιά. Αυτές οι φλόγες αποκαλύπτουν την αγάπη μου. Αν κοιτάξεις προσεκτικά θα δείς ότι η φωτιά μου δεν καταστρέφει. Αυτό που η φωτιά μου καίει το καθαρίζει και το μεταμορφώνει κανοντάς το ένα με αυτήν. Η φωτιά μου δεν χρειάζεται καύσιμα για να καίει. Καίει από μόνη της. Δίνεται από μόνη της. Εγώ είμαι το δώρο που ποτέ δεν σταματάει να προσφέρει τον εαυτό του. Εγώ είμαι η αγάπη που δεν έχει όρια» (6)
Ο Lev Gillet «διακήρυξε ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία γνωρίζει για την χωρίς όρια αγαθοσύνη του Θεού, γιαυτό θεωρεί την εξομολόγηση ως θεραπευτική διαδικασία και όχι ως ποινική». Μαζί του συμφωνούσαν και οι φίλοι του Paul Evdokimov και Fr. Bulgakov. (7) Ο Θεός δεν «τιμωρεί» για να τιμωρεί, αλλά για να θεραπεύει. Ο Θεός δεν απορρίπτει και δεν θα απορρίψει ποτέ τα δημιουργηματά Του. Ο αγαθός Δημιουργός αγαπάει «όλα τα έργα των χεριών Του». Θυμίζοντας στους Χριστιανούς της εποχής του ( δεκαετία του 70 ) το γνωστό όραμα που είχε ο Απ. Πέτρος με το τεράστειο σεντόνι που ξεδιπλώθηκε από τον ουρανό έχοντας ένα σωρό πλάσματα του Θεού, και τα λόγια που ακούστηκαν εξ ουρανού ότι τα πάντα που δημιούργησε ο Θεός είναι καθαρά, και ότι στην ουσία δεν υπάρχει τίποτα «ακάθαρτο», ο Lev τους συμβούλευσε να μην κάνουν το ίδιο λάθος που έκανε ο Απ. Πέτρος και να θεωρήσουν οποιονδήποτε συνανθρωπό τους ως «ακάθαρτο» σε οποιανδήποτε κατάσταση και αν βρίσκεται. Αναφέρθηκε δε σε συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων που οι «Χριστιανοί» έχουν ξεγραμένους από χέρι όπως οι ναρκομανείς και οι ομοφυλόφιλοι, ξεχνώντας ότι ο Θεός τους βλέπει μέσα από την θυσία του Χριστού ως καθαρούς, όπως άλλωστε βλέπει και ολόκληρη την κτίση, την οποία τελικά θα απελευθερώσει από την κάθε είδους φθορά μέσω της πύρινης αγάπης Του. Αυτή η διδασκαλία είναι καθαρά Ουνιβερσαλιστική, και όπως τονίζει ο Fr. Michael Plekon, είναι παρόμοια με την διδασκαλία του μεγάλου Ουνιβερσαλιστή πατέρα Sergius Bulgakov, ο οποίος ήταν δάσκαλος του Lev. Ο Bulgakov έγραψε επανειλημένα για «την υπόσχεση ότι τελικά θα επιτευχθεί η Αποκατάσταση, η τελική ανάσταση όλων των δημιουργημάτων και η εισοδός τους μέσα στην βασιλεία του Θεού» (8)
Ο Plekon σχολιάζει: «πόσο ενοχλητική και πόσο εξωφρενική θα ακούγεται η ιδέα αυτή ( Αποκατάσταση ) σε πολλούς μέσα στην εκκλησία! Και όμως, ένας Θεός που είναι απεριόριστη αγάπη, ο οποίος υποφέρει για όλα τα πλασματά Του, ο οποίος σκύβει για να βοηθήσει τους πάντες χωρίς εξαναγκασμό, ένας Θεός που φαίνεται ‘παράλογα’ ερωτευμένος με τα πλασματά Του, παραβιάζοντας το ανθρώπινο αίσθημα του δικαίου, ακόμα και τους δικούς του νόμους ( προκειμένου να βοηθήσει τα πλασματά Του ), ένας τέτοιος Θεός είναι ο μόνος Θεός που συναντάμε στα γραπτά των ( καλύτερων ) μοναχών της Ανατολικής Εκκλησίας».
Ο Θεός του πατέρα Lev, είναι Θεός εκπλήξεων, ο οποίος ποτέ δεν μπορεί να περιοριστεί στα στενά πλαίσια της ανθρώπινης σκέψης και φαντασίας. Ο Θεός πάντα ανατρέπει τις προκαταλήψεις μας και ποτέ δεν μας αφήνει να επαναπαυόμαστε στις οποιεσδήποτε αντιλήψεις μας: «Η Απεριόριστη Αγάπη παραβιάζει και ανοίγει διάπλατα όλες τις πόρτες που της κλείνουμε. Εκεί που νόμιζα ότι είχα επιβάλλει κάποια τάξη στις σχέσεις μου με τον Θεό, εκεί που ένοιωσα να επαναπαύομαι τα πάντα αναποδογυρίσθηκαν. Όλες οι προκαταλήψεις μου γκρεμίσθηκαν μετά από την επέμβαση του Θεού στη ζωή μου. Ο Θεός πάντα μου ζητάει κάτι για το οποίο είμαι εντελώς απροετοίμαστος. Είναι σαν τα νέα μίας απροσδόκητης εγκυμοσύνης... Γιατί να πρέπει να ακούσω σε αυτή τη νέα απαίτηση του Θεού και γιατί να πάρω μία τόσο πολυέξοδη απόφαση; Όλα έδειχναν να πήγαιναν μία χαρά. Όλα φαίνονταν τακτοποιημένα. Γιατί να πρέπει τώρα να έχω νέες ανησυχίες και αβεβαιότητες; Η Απεριόριστη Αγάπη θέλησε να εκραγεί μέσα στη ζωή μου. Έρχεται για να αναστατώσει τα πάντα στη ζωή μου. Έρχεται για να γκρεμίσει οτιδήποτε φαινόταν στέρεο και για να ανοίξει νέους ορίζοντες τους οποίους δεν είχα φανταστεί ποτέ ότι υπήρχαν» (9)
Η καλοπροαίρετη κριτική του πατέρα Lev για την Ορθόδοξη εκκλησία, την οποία υπεραγαπούσε ήταν συνάμα και ωδή: «Ω Παράξενη Ορθόδοξη Εκκλησία, τόσο φτωχή και αδύναμη, χωρίς την οργάνωση ή την κουλτούρα της Δύσης, παρέμεινες στην επιφάνεια ως εκ θαύματος παρόλες τις δοκιμασίες, τους διωγμούς και τα προβλήματα που πέρασες. Είσαι μία εκκλησία αντιφάσεων, τόσο παραδοσιακή άλλο και τόσο ελεύθερη, τόσο αρχαϊκή αλλά και τόσο ζωντανή, τόσο τυπολατρική αλλά και τόσο προσωπική. Είσαι μία εκκλησία σαν το υπερπολύτιμο μαργαριτάρι για το οποίο διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο, το οποίο μαργαριτάρι διατηρείται κάπου κρυμμένο κάτω από ένα στρώμα σκόνης. Είσαι μία εκκλησία η οποία μέσω σκιών και μέσω ησυχίας διατηρείς πάνω απ’ όλα τις αιώνιες αξίες της αγνότητας, της φτώχειας, της άσκησης, της ταπεινοφροσύνης και της συγχώρεσης. Είσαι μία εκκλησία η οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν γνώριζε πώς να συμπεριφερθεί και πώς να ενεργήσει αλλά η οποία μπορεί να ψάλλει για την χαρά του Πάσχα όσο καμμία άλλη» (10)
Η σκέψη και το πνεύμα του «μοναχού της πόλης» Lev, ήταν τόσο ανεβασμένα που αναπόφευκτα προκάλεσαν τις αντιδράσεις από πλευράς τόσο του κλήρου όσο και των λαϊκών που δεν ανέχονται την ελπίδα του Ουνιβερσαλισμού ή την ιδέα ότι ο Θεός θεωρεί όλους τους Χριστιανούς ανεξαιρέτου δόγματος ως ισότιμα μέλη της Μίας Εκκλησίας. Όπως είδαμε και σε άλλα παραδείγματα, ο Νέος Χριστιανισμός, του οποίου ο Lev ήταν βασικός εκφραστής, εξαπλώνεται με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς σε παγκόσμιο επίπεδο, παρόλες τις έντονες αντιδράσεις των φονταμενταλιστών της κάθε Χριστιανικής εκκλησίας.
Ο π. Michael Plekon συνοψίζει τις δύο διαφορετικές τάσεις ( Φονταμενταλισμός και Οικουμενισμός ) που υπάρχουν μέσα στην Ορθοδοξία και γενικότερα στον Χριστιανισμό ως εξής: «Στην αρχή της νέας Χιλιετίας, πολλές από τις οικουμενικές ελπίδες που εξέφρασε ο π. Lev φαίνονται να έχουν καταρεύσει. Οι συνεχόμενες προσπάθειες του Πάπα Ιωάννη του Β’ για επικοινωνία στις περισσότερες περιπτώσεις απορρίπτονται με μίσος από πολλούς Ορθόδοξους θεολόγους, επισκόπους και κληρικούς. Πολλές Ορθόδοξες εκκλησίες, όπως αυτές της Γεωργίας και της Βουλγαρίας, έχουν εγκαταλείψει το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών και η συμμετοχή άλλων, όπως της Ρωσσίας είανι περιορισμένη. Η φωνή της «αποκλειστικότητας», και του συντηρητισμού, η φωνή εκείνη που δεν αναγνωρίζει τίποτα, ούτε τα μυστήρια, ούτε τα ιερατεία, ούτε τις εκκλησίες, ούτε την οποιαδήποτε παρουσία της Χάρης του Θεού έξω από τα στενά σύνορα της, είναι ιδιαίτερα ισχυρή μέσα στην Ορθοδοξία και το προσωπό της είναι έντονα εχθρικό στο Άγιον Όρος καθώς και σε άλλα μοναστικά κέντρα. Οι ( φονταμενταλιστές ) κατακρίνουν την οποιαδήποτε συμπροσευχή με μή-Ορθοδόξους Χριστιανούς στηριζόμενοι επάνω σε εκκλησιαστικούς κανόνες που απαγορεύουν την συμπροσευχή με ‘αιρετικούς’... Δυστυχώς οι αντιδράσεις ενάντια στην αναχρονιστική και φανατισμένη αυτή τακτική είναι τον τελευταίο καιρό όχι και τόσο έντονες». Καταλήγοντας ο Plekon εύχεται να προκύψουν πολλοί νέοι Lev, τους οποίους η εκκλησία χρειάζεται όσο ποτέ άλλοτε: «Η μαρτυρία του π. Lev δεν είναι μοναδική. Όλοι οι φίλοι του και όλοι οι συνεργάτες του συμμερίζονταν και ενσάρκωναν με τα έργα τους την μεγάλη ελευθερία της Ανατολικής Εκκλησίας, την ανοικτή αγάπη για τον κόσμο και για όλες τις εκκλησίες. Οι άνθρωποι αυτοί μίλαγαν και ενεργούσαν λες και δεν είχε υπάρξει ποτέ σχίσμα στην εκκλησία ή αν υπήρξε σχίσμα το θεωρούσαν ότι είχε ήδη θεραπευθεί από το Άγιο Πνεύμα» (11)
Υποσημειώσεις
1. The Truth of Orthodoxy, by Nicholas Berdyaev, Paris 1952
2. texts on "apokatastasis", by Michael M. Morbey, «From an Orthodox SIG discussion», Thu, 8 Sep 1994
3. The Cosmic Christ, The Temple as Microcosm, by David J. Goa, Curator of Folklife, The Provincial Museum of Alberta, Canada, Anno Domini: Jesus through the Centuries, 2000
4. Quoted in M. Villain, L’Abbé Paul Couturier, Apôtre de l’unité chrétienne, Paris, 1957, as cited in A.M. Allchin, The World is a Wedding, ( NY: Crossroad, 1982), p. 80., πηγή: Father Lev Gillet: The Monk in the City, a Pilgrim in many worlds, by Fr. Michael Plekon, [Spring-Summer, 2001]
5. The Burning Bush, “Springfield IL: Templegate, 1976”, pp. 12-13., πηγή: Father Lev Gillet: The Monk in the City
6. The Burning Bush,, pp. 17-18., πηγή: Father Lev Gillet: The Monk in the City
7. βλέπε Paul Evdokimov, "L’eschatologie," in Le buisson ardent, "Paris: Lethellieux, 1981, pp. 135-167, πηγή ο.π
8. Sergius Bulgakov, L’Épouse de l’Agneau: La creation, l’homme, l’Église et la fin, Constantin Andronikof, trans. (Paris: L’Age d’Homme, 1984), pp.268-416, πηγή ο.π
9. In Thy Presence, In Thy Presence, Lev Gillet, (Crestwood NY: SVSP, 1977), pp. 37-38. πηγή ο.π
10. πηγή: Father Lev Gillet: The Monk in the City, a Pilgrim in many worlds
11. ο.π